Marthe Donas, de vergeten vedette van de Belgische avant-garde

Ze was een van de eerste Belgische modernisten, maar bleef lang een blinde vlek in de kunstgeschiedenis. Een nieuwe expo in het KMSKA geeft de Antwerpse Marthe Donas eerherstel.

In de vroege jaren 20 van de vorige eeuw prijkte de naam Tour Donas op de affiches van toonaangevende avant-gardetentoonstellingen in Europa. Dat de Antwerpse Marthe Donas een van de genieën achter de kubistische werken was, had toen niemand in de gaten. En toch: samen met haar partner, de Oekraïense beeldhouwer Alexander Archipenko en kunstkring La Section d’Or stond ze aan de wieg van het modernisme in het interbellum. Hoog tijd, vond het Koninklijk Museum van Schone Kunsten in Antwerpen (KMSKA), om de vergeten kunstpionier samen met haar artistieke tijdgenoten te eren, in haar geboortestad. ‘De laatste jaren zijn ook wij op zoek naar vrouwelijke kunstenaars die door de mazen van de geschiedenis geglipt zijn’, zegt curator Adriaan Gonnissen. ‘Met Marthe Donas hebben we er een Belgische trots bij.’

Als dochter van een burgerlijk gezin uit Antwerpen staat een internationale carrière als kunstenares niet in de sterren geschreven voor Marthe Donas. Maar dat is buiten haar onverzettelijke passie voor kunst gerekend. Noch haar conformistische gezin, noch de Eerste Wereldoorlog weerhouden haar ervan zich vast te bijten in haar droom. In 1916, wanneer de Duitsers volop toeslaan in Noord-Frankrijk, trekt ze naar Dublin, en vervolgens naar Montparnasse in Parijs, het epicentrum van de avant-garde.

‘Dat toont hoe moedig en vrijgevochten ze was’, zegt Gonnissen. ‘Donas nam geen genoegen met privélessen en haar opleiding aan de Antwerpse Academie. Dus trekt ze alleen naar het bezette Parijs. Je moet het maar doen als jonge vrouw zonder netwerk of geld.’ Al snel ontmoet ze André Lhote, die haar leermeester zal worden in het kubisme. In Stilleven, het werk waarmee de expo opent, zie je hoe ze begint te experimenteren met perspectief.

De andere stijl

Wanneer Donas in 1917 uitwijkt naar Nice, komt ze in een nieuwe creatieve hotspot terecht. Ze ontmoet invloedrijke kubisten maar ook Amedeo Modigliani en belandt zo in het atelier van de Oekraïense beeldhouwer Alexander Archipenko. Die laatste maakt op dat moment furore met zijn futuristische beeldhouwwerken. Donas en Archipenko vinden elkaar, zowel in de kunst als in de liefde.

Hun connectie leidt tot creatieve uitspattingen waarin Donas’ schilderkunst en Archipenko’s beeldhouwkunst samensmelten. Zo experimenteert Donas met een shaped painting, dat niet langer rekening houdt met de contouren van het canvas, en Archipenko met sculpto-peintures, of driedimensionale collages. ‘Archipenko was een mentor voor Donas. Er moeten fantastische, intellectuele gesprekken hebben plaatsgevonden tussen de twee, gecultiveerde kunstenaars’, zegt Gonnissen.

Naast inspiratie biedt Archipenko ook erkenning. De ervaren netwerker helpt haar in 1919 aan een eerste tentoonstelling in Genève, weliswaar onder het pseudoniem Tour Donas. Na de oorlog is het koppel op zoek naar gelijkgezinden. Samen blazen ze de kunstkring La Section d’Or nieuw leven in, die werd opgericht vóór de Eerste Wereldoorlog, en een vrijer en kleurrijker kubisme promootte. Ze drukken zo een onuitwisbare stempel op het modernisme.

‘We willen tonen hoe breed vertakt Donas’ netwerk en dat van La Section d’Or wel was’, zegt Gonnissen. Daarom besloot het KMSKA om Donas opnieuw te situeren in de internationale context waarbinnen haar kunstenaarschap groeide – een breuk met haar eerste solotentoonstelling, die het MSK Gent in 2016 organiseerde.

Toch beperkt deze nieuwe expo zich niet tot het succesverhaal van La Section d’Or. Een oplettende bezoeker zal ook een Piet Mondriaan en een René Magritte tegenkomen. En dat is eenvoudig te verklaren: zodra de relatie van Donas en Archipenko op de klippen loopt, komt de kunstenares in contact met kunstenaars van De Stijl, waaronder Mondriaan en Theo van Doesburg, en groeit haar interesse in abstracte werken. La Section d’Or stelt zonder Donas nog één keer tentoon in 1925, waarna het kubisme plaats moet ruimen voor het surrealisme. Met een kubofuturistisch werk van René Magritte legt het Antwerpse kunstmuseum alvast de fundamenten voor zijn volgende expo, Magritte – La ligne de vie, te zien vanaf 15.11.

Pionier in de marge

Dat Marthe Donas kunstgeschiedenis heeft geschreven moge duidelijk zijn. En toch kent het brede publiek haar niet. Zo werd zelfs een van haar belangrijkste vernieuwingen, het shaped painting, eerder toegeschreven aan de Hongaar Peter László Peri. ‘Dat heeft onder meer te maken met haar korte carrière. Vroeg in de jaren 1920 is haar hoogtepunt al voorbij en raakt ze uit roulatie. Dat heeft haar naam geen goed gedaan’, zegt Gonnissen.

Als kunstenares overeind blijven in een mannenwereld was dan ook niet vanzelfsprekend. ‘Zelfs grootmeesters als Piet Mondriaan en Fernand Léger hebben het in die tijd lastig om door te breken. Het avant-gardecircuit is een niche. Voor vrouwen is het al helemaal een uitdaging om serieus genomen te worden, gezien hun eerder beperkte toegang tot kunstonderwijs’, zegt de curator. Al zat de veranderende tijdgeest van het modernisme wel mee. ‘Modernisten willen net breken met het formele kunstonderwijs en vrijere, soms ook autodidactische kunst maken. Op die manier is de academische bevrijding van het modernisme ook wel een bevrijding voor vrouwelijke kunstenaars.’ Dat valt ook op in La Section d’Or, dat voor bijna de helft uit vrouwen bestaat. Onder hen kopstukken als Natalia Goncharova en Marie Vassilieff.

Door voor een pseudoniem te kiezen, kan Donas zich vooral in de vroege fase van haar carrière losmaken van stereotypen over kunstenaressen. Opvallend: ze kiest, in tegenstelling tot haar tijdgenoten, niet voor een expliciete mannennaam, maar voor het genderloze Tour. ‘Het pseudoniem maakt haar mysterieuzer, waardoor ze sneller opgepikt wordt. Heel wat critici vroegen zich destijds af of de kleine juweelachtige schilderijen, de elegante lijnen en vormen, en de zachte kleuren wel van een man konden komen’, zegt Gonnissen.

‘We stellen het modernisme te vaak gelijk met het strakke, geometrische en het radicale van Mondriaan of Marcel Duchamp. Maar wat Donas, Archipenko en La Section d’Or maakten, ging ook altijd uit van elegantie en klassieke schoonheid. Het ging niet zozeer om choqueren, maar om betoveren.’

Misschien zorgt die betovering er alsnog voor dat Marthe Donas weer een begrip wordt in de Belgische kunst.