Kunstenaar David Claerbout en de oorverdovende knal van de stilte

Terugkeren in de tijd, ontploffen in stilte en schilderijen doen spreken. David Claerbout klaart het kunstje in Galerie Greta Meert met zijn expo Birdsong. Simpel, monumentaal en magisch.

Bomen, vogels en vluchtelingen: dat zijn de verscheiden protagonisten in de schilderijen, tekeningen en videowerken verspreid over het statige Brusselse art-nouveaugebouw waarin Galerie Greta Meert huist. Een gigantische ledmuur met bloedmooie beelden van een paradijselijke tuin roept de voorbijgangers op straat naar binnen. Gewoontegetrouw trakteert David Claerbout, Belgiës beroemdste videokunstenaar, hen daar vooral op verstilling en vertraging, en daarbij zet hij de klok gelijk voor al wat ademt. Vroeger en nu, mens of dier.

Claerbout, die met Birdsong voor het eerst bij Greta Meert exposeert, laat zich niet graag opjagen. Jarenlang zocht hij op het Italiaanse platteland naar de eenzame boom die digitaal gestalte krijgt in het monumentale videowerk Backwards Growing Tree. De komende vijf jaar wordt het verouderingsproces van de boom omgedraaid, zodat die in 2027 gekrompen zal zijn in plaats van gegroeid.

Niet dat het meteen opvalt dat de boom zijn verloren jeugd herwint. Blijkbaar is ons brein zo geprogrammeerd dat we steeds een voorwaartse beweging willen ervaren en dus geeneens opmerken dat de wolken terugglijden, de regendruppels zich van de bodem naar de lucht verplaatsen en het lied van de vogels achterstevoren klinkt. Het wonder geschiedt voor je ogen en toch blijkt het verschil tussen bloei en teloorgang kleiner dan gedacht. Finaal zal een algoritme de boom op een ochtend helemaal uitwissen.

Al heeft misschien enkel de potentiële koper van het werk daar last van, het heeft iets gewelddadigs om een boom in een digitale nanoseconde te doen verdwijnen. Het enige equivalent in de werkelijkheid lijkt een massieve explosie die in een mum van tijd alles wegvaagt.

En dat is exact wat een idyllische parktuin overkomt in Birdcage, een tweede videowerk opgetrokken uit ledschermen. Een krachtige ontploffing doet de lucht trillen, zonder evenwel het geringste geluid te maken. Het weelderige groen maakt plaats voor een rode vuurzee waarin een pracht van een glansspreeuw en een zanglijster het leven laten. De camera kruipt traag dichterbij en toont hun verschroeide vleugels en opengesperde bekken. In volle glorie.

Te midden van het inferno serveert Claerbout, die in zijn internationaal gewaardeerde werk altijd met tijd en tastbaarheid speelt, ons naar eigen zeggen een feest van details dat hij verbindt aan de knallende apotheose van de film Zabriskie Point (1970), Antonioni’s existentiële cultklassieker, waarbij de kippen en de groenten van een opgeblazen koelkast je letterlijk in het gezicht vliegen. Paniek en sereniteit in één ademtocht gevat.

Wat brengt Claerbout in paniek? Wat jaagt de beeldfetisjist die wel vaker met filmreferenties speelt – denk aan zijn deconstructie van Disneys The Jungle Book in de animatievideo The Pure Necessity (2016) – schrik aan? Een mogelijk antwoord is te vinden in Texas Border Piece: negen tekeningen in grijstinten vertellen het verhaal van een confrontatie tussen Amerikaanse agenten te paard en Haïtiaanse migranten die de Rio Grande trachten over te steken. De laatste tekening kijkt weg van het tafereel en toont je opnieuw een solitaire boom, als een onverstoorbare grenswachter tussen twee werelden. In dezelfde ruimte hangen nog meer bomen. Het zijn geschilderde voorstudies van de Italiaanse boom een verdieping lager, met bijschriften als ‘color sheet for autumn day’ of ‘computers have difficulties depicting natural green’. Terwijl je de namen van de kleuren ontcijfert, voel je je even deelgenoot aan het ambachtelijke proces en de gedachtegang van de kunstenaar. De verleidelijke schoonheid van de schilderijen vergroot de spanning tussen het esthetische plezier en de ethische reflex die Texas Border Piece triggert.

Claerbout inspireerde zich voor het werk op persfoto’s waarvan de picturale stijl naar zijn gevoel botste met de ernst van het incident: ‘Journalistic image that makes Baroque claim’ krabbelde hij ergens in de marge. Zelf wil hij niets claimen. Hij zegt dat hij vaak zelf het raden heeft naar het waarom van een werk. Moet kunst iets te vertellen hebben? Kan een kunstwerk het verschil maken in een wereld van conflicten? In het allerbeste geval, en Claerbout is een meester in dergelijke gevallen, laat het ons de werkelijkheid anders ervaren, door de schoonheid en de gruwel te doen oplichten, waardoor we even stilstaan voor we weer doorgaan. Misschien een illusie armer maar een stevige indruk rijker.