Jef Verheyen, de kunstenaar die als geen ander slecht weer kon doen stralen

Is er iets Vlaamser dan dat? Ontdek het oeuvre van Verheyen nu tijdens de expo ‘Venster op het Oneindige’ in KMSKA.

Een van de topstukken in het ­Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten is de Madonna ­omringd door serafijnen en cherubijnen van Jean Fouquet, een paneel dat na bijna zes eeuwen nog niets aan ijzige, indrukwekkende kleurenpracht heeft ingeboet. Op de achtergrond zie je haast monochrome engelen in rood of in blauw, wat de uiterst precies ­gepenseelde madonna die op de voorgrond haar borst aan het kindje Jezus aanbiedt haast uit het tafereel doet springen.

Momenteel wordt dat meesterwerk geflankeerd door Lux est lex van Jef Verheyen: twee schuin door­gesneden vierkanten. De twee ­werken ­konden niet meer van elkaar ­verschillen, maar ze delen dezelfde tonen blauw en rood en vormen zo elkaars weerklank. Die ontmoeting is altijd een ‘stoute droom’ geweest van Verheyen, zegt ­Annelien De Troij, die samen met ­Adriaan ­Gonnissen de tentoonstelling Jef ­Verheyen. Venster op het oneindige ­samenstelde.

Opgegroeid in Nijlen– vader is huisschilder, moeder verkoopster in een verfwinkel – volgt de jonge Jef een ­opleiding aan de academie van ­Antwerpen. Aanvankelijk bekwaamt hij zich in de keramiek, maar gaande­weg raakt hij ook in de ban van de kunst­discussies van zijn tijd. Het zijn de ­late jaren vijftig, de avant-garde is druk doende om alle overbodige luxe uit de kunst te schrappen. De herkenbare voorstelling heeft afgedaan, het abstract expressionisme viert ‘het ­gebaar’ en het platte beeldvlak. ­Verheyen voelt zich verwant aan de Zerobeweging, die de woeste druipschilderijen van Jackson Pollock nog te sentimenteel vindt en de kunst wil strippen van elke emotie en ­individuele expressie. ­Monochromie is le dernier cri, en Verheyen maakt ­abstracte schilderijen in één kleur. Zoals dat toen ging, schrijft hij een manifest in orakeltaal, Essentialisme = 0+1: ‘Om het concrete te beleven gaat de mens uit van een realiteit die hij tot het oorspronkelijke ontbindt om dit als laatste reëel contact te ontdoen van het ­vormelijke.’ Verheyen draait de schroef nog wat ­harder aan en beperkt zijn kleurenpalet tot zwart.

De expo toont hoe Verheyens inter­nationale kunstmakkers uit het opbod aan puurheid de ultieme ­conclusie trekken: het is over en uit met de schilderkunst. Günther Uecker laat verf en doek achterwege en slaat spijkers in een kader. Lucio Fontana doorboort lege doeken met een mes. Verheyen en Fontana creëren samen Rêve de Möbius: Verheyen schildert de blauwe ondergrond, Fontana reist 1200 kilometer vanuit Italië en slaat er enkele gaten in. ’Urenlang heeft hij daarop geoefend’, zegt Verheyen in een interview.

Maar de schilderkunst opgeven zal Verheyen nooit doen. Al heeft het niet veel gescheeld. In 1967 zet hij met ­Uecker lege lijsten in een weide en doopt die ingreep Vlaamse land­schappen. De bedoeling is dat je via de lijst naar de hemel kijkt en zo het licht in de leegte ziet. Het zal voortaan Jef Verheyens programma zijn: licht ­schilderen. Dat idee komt niet zomaar uit de hemel gevallen: al langer streeft hij ernaar om kleuren los te maken uit hun binding aan de materie. Zo hangt op de tentoonstelling een van zijn mono­chrome werken (Zwarte ­ruimte) naast een somber plattelandszicht van Permeke. In wezen zijn het ­dezelfde landschappen, alleen ontbreekt bij ­Verheyen elke figuratieve suggestie – hij houdt alleen de tint van de avondschemering over. Verheyen heeft ­overigens veel van die ‘slechtweer­schilderijen’ gemaakt, met titels als Zwarte zomer, Regendag, Zwarte ­Schelde, La lumière devient flamande, Bevel – Vlaams landschap (niet het commando, maar de deelgemeente van Nijvel). Dat oog voor licht en ruimtelijkheid past voor Verheyen in een Vlaamse ‘school’ die teruggaat tot Van Eyck en Memling.

Halfweg de jaren zestig wordt zijn werk kleuriger. (Begrijpelijk: met slechts één pot zwarte verf ben je op de duur wel uitgepraat.) ­Verheyen zoekt nieuw licht en vindt dat in ­Italië, Spanje, Brazilië, Zuid-­Frankrijk. Het zijn die werken, met hun ­subtiele kleurvelden en zachte, mistige regen­boogspectra, ­waarvoor Verheyen vooral bekendstaat. Metter­tijd duiken daarin contouren op van ­geometrische vormen (een ­driehoek, een prisma, eenruit…), een ­uitdrukking van Verheyens ­fascinatie voor wiskundemystiek en Plato’s ­speculaties over oervormen.

Maar hoe etherisch het ook wordt, Verheyen is altijd blijven ­vasthouden aan het ambachtelijke. Zijn ­degradés zijn allemaal met borstel of penseel geschilderd – nooit heeft hij naar het spuitpistool ­gegrepen. ­Hoewel de theorema’s van die tijd almaar ­ijlere hoogten opzoeken, richting ­conceptualisme, houdt hij stevig vast aan de schilderkunstige ­traditie. ­Verheyens subtiele, haast tedere kleur­overgangen dwingen tot op ­vandaag bewondering af voor zijn handwerk en vakmanschap. In die zin is hij gebleven wie hij was: Jef van de schilder van Nijlen.