Van onbestaande filmsterren tot anti-modeshoots: de vele gezichten van Cindy Sherman

Hoe kun je genderstereotypen en schoonheidsidealen in vraag stellen en tegelijk uitgebreid met modehuizen samenwerken? Fotomuseum Antwerpen toont hoe de kunstenares Cindy Sherman dat klaarspeelt, met de expositie Anti-fashion.

Wanneer je naar Untitled #462 van Cindy Sherman kijkt, weet je niet zeker wat je ziet. Is het een kunstfoto of een modeadvertentie? Aangezien de foto een deel is van een reeks die in samenwerking met het modehuis Balenciaga ontstond, is het tweede antwoord waarschijnlijker. De outfits van de twee modellen zijn lekker excentriek en geven je zin om je eigen kleerkast een kleurrijke boost te geven. Toch heeft het beeld iets subversiefs. Op de achtergrond prijkt een grauwe muur met graffiti, alsof de shoot plaatsvond in een kraakpand. Ook de twee figuren hebben iets tegendraads. Ze kijken alsof ze zich maar al te bewust zijn van de camera. Hun blikken verraden dat mode voor hen een performance is, een statussymbool om hun sociale klasse te symboliseren. Door die zelfbewuste spanning wordt de foto meer dan een reclamebeeld.

Clowns en centerfolds

In 1983 vroeg Dianne Benson, een buitenbeentje in de New Yorkse modewereld, aan Cindy Sherman om een reclameshoot te doen voor haar winkel. Het werd de eerste van de vele commerciële fotoreeksen die nog zouden volgen: later werkte Sherman samen met onder meer Marc Jacobs, Comme des Garçons en het eerdergenoemde Balenciaga.

Dat mag niet verbazen, want Sherman is als kunstenaar altijd geboeid geweest door mode. Het verhaal gaat dat ze van haar moeder een hoop oude kleren kreeg uit de jaren ’20. Daarmee vermomde ze zich als oud vrouwtje, waardoor ze de transformatieve kracht van kleding ontdekte. Uit al haar beelden blijkt die fascinatie voor kleding en make-up. Het is geen toeval dat ze ook clowns fotografeerde (een reeks uit 2004), als embleem van de geschminkte en gekostumeerde mens bij uitstek.

Maar tegelijk is die link met de modewereld niet zo vanzelfsprekend. In haar kunstfotografie gebruikt Sherman de geijkte esthetische codes om de manier waarop vrouwen worden afgebeeld in twijfel te trekken. Kijk bijvoorbeeld naar The Centerfolds (1981). Dat is een serie horizontale beelden die doen denken aan de middelste pagina’s van modemagazines, waar vaak een aantrekkelijk model languit wordt gepresenteerd. The Centerfolds van Sherman hebben niets verleidelijks, maar zadelen je op met een naar gevoel. De afgebeelde vrouwen zien er dromerig of angstig uit, en als toeschouwer heb je de indruk dat je binnendringt in een intiem moment dat niet voor jouw ogen bedoeld is. Op die manier stelt Sherman ons voyeurisme in vraag.

Lichaam als canvas

Om duidelijk te maken hoe Shermans kijk op mode past in haar ruimere oeuvre, toont het Fotomuseum tegelijk de expositie Early Works 1975–1980. Daar zijn beelden bij uit Untitled Film Stills (1977-1980), de reeks waarmee Sherman naam maakte. In deze zwart-witfoto’s dost Sherman zichzelf uit in allerlei stereotype, vrouwelijke rollen uit de filmwereld. Wie ernaar kijkt, denkt meteen aan iconische filmrollen van Brigitte Bardot, Monica Vitti, Anna Karina, en andere grandes dames uit klassieke films.

Sherman beklemtoont dat ze nooit concrete films in gedachten had toen ze de beelden maakte. Haar doel was om clichés uit te beelden, en zo de verschillende keurslijven waar vrouwen ingeduwd worden aan de kaak te stellen. Het zijn allemaal vrouwen die niet echt bestaan, net zoals de idealen die ze belichamen louter fantasieën zijn. Aangezien veel mensen beweren te weten naar welke specifieke films sommige beelden verwijzen, is ze in dat opzet geslaagd.

Ook belangrijk: hoewel Sherman in deze reeks, net als in een groot deel van haar oeuvre, zelf model is, benadrukt ze dat het geen zelfportretten zijn. Haar lichaam is slechts het canvas waarop ze haar personages schildert.

Die nadruk op anonimiteit is ook een manier waarop Shermans werk botst met de modewereld. De star power van supermodellen als Kate Moss of Naomi Campbell is compleet afwezig. Sherman portretteert alleen maar fictieve, naamloze vrouwen.

Er is nog een manier waarop Shermans werk botst met de glamour van de modewereld: soms maakt ze haar werk met opzet afstotelijk. Omdat ze vreesde dat ze te veel in de smaak begon te vallen na The Centerfolds en Untitled Film Stills, pakte ze uit met Disasters and Fairy Tales (1985-1989). Het was haar eerste experiment met poppen en protheses, waarmee ze groteske, ontluisterende beelden ensceneerde. Deze foto’s tonen bijvoorbeeld androgyne lichamen of kruisingen tussen dieren en mensen. In tegenstelling tot Untitled Film Stills doen deze beelden niet dromen, maar wekken ze eerder bizarre koortsdromen op.

Daarna draaide ze de schroef nog verder aan met de reeks Sex Pictures. Daarin zet ze medische poppen en anatomische hulpstukken in om naakte lichaamsdelen te tonen op een heel onsexy manier. Oude vrouwen met blote borsten, vagina’s waar nog tampons uithangen, naakte lichamen in onnatuurljke houdingen… ze gebruikte het allemaal om de pornografische verbeelding te ondergraven.

Losse schroeven

Ondanks de afstotelijke beelden en de feministische boodschappen – al heeft Sherman altijd gezegd dat ze nooit vanuit feministische theorieën dacht – heeft de fotografe toch een uitgebreid oeuvre aan modeadvertenties. Opvallend genoeg hebben kunstpuristen er haar vrijwel nooit van beschuldigd een knieval voor de commercie te maken.

Dat komt omdat Sherman haar samenwerkingen altijd bewust heeft uitgekozen en op haar strepen stond om de eigenheid van haar werk te behouden. Wanneer je een willekeurige foto van Sherman te zien krijgt, zonder te weten in welke context die is gemaakt, kan je onmogelijk weten of het om een advertentie gaat of niet. Neem bijvoorbeeld het werk Untitled #462 uit het begin van dit artikel. Was de foto niet in opdracht van Balenciaga gemaakt, dan was het nog steeds een kunstzinnige foto geweest die wat over representatie en status te zeggen had.

De expositie heet Anti-fashion. De ‘anti’ betekent niet dat Sherman tégen mode is, wel dat ze er een tegendraadse visie op heeft. Van binnenuit subverteert ze de modewereld en zet ze de conventies op losse schroeven. En tegelijk zijn haar foto’s toch aantrekkelijk genoeg om er kleren mee te verkopen. In welke vormen ze die spanning vormgeeft, kan je van 28 september tot 2 februari zelf gaan ontdekken.