De schilderijen van Jusepe de Ribera zijn niet voor gevoelige magen

Straatkinderen, droeve heiligen en verwrongen lichamen: de retrospectieve Ténèbres et lumière in het Parijse Petit Palais brengt hommage aan Jusepe de Ribera, de Spaans-Italiaanse barokmeester van het vlees.

‘Jij veracht niets wat veracht wordt; geen vod, Ribera, wordt door jou verworpen. De waarheid, altijd de waarheid, is je enige motto.’ Dat schreef Théophile Gautier in 1844 over Jusepe de Ribera (1591-1652). Wie wil weten waarom de Franse dichter zo lyrisch was over de Spaanse schilder, kan nu terecht in het Petit Palais in Parijs. De wervelende tentoonstelling Ténèbres et lumière bevat immers zowat alle hoogtepunten uit diens oeuvre en neemt je mee langs droeve heiligen, gekwelde martelaars en rauwe, realistische portretten van bedelaars, boeren en straatkinderen.

Met zijn dramatische licht-donkereffecten en aardse karakterkoppen druipt de invloed van Caravaggio van elk doek. Maar Ribera – een tijdgenoot van Velázquez en Rubens – was meer dan een volgeling van de meester van het clair-obscur. Zijn gave om het leven met tastbare intensiteit en waardigheid vast te leggen, gaf zijn werk een onmiskenbare eigenheid, met penseelstreken die de huid laten ademen, spieren doen opspannen en pijn voelbaar maken.

Kijk naar Saint Jérôme et l’ange du jugement dernier (1626), een meesterwerk waarin het licht de gebogen houding van de heilige en het vurige gezicht van de engel benadrukt. Of aanschouw het theatrale Apollon et Marsyas (1637), waar de prijs van overmoed in bloed wordt betaald. Ribera, geboren nabij het Spaanse Valencia maar al op zijn vijftiende naar Rome verhuisd, transformeert dit klassieke verhaal tot een gruwelijk tabloidspektakel waarin de spanning tussen kunst en marteling onder je huid kruipt. Alsof de goden bikkelen om de headlines.

De expo in Parijs, samengesteld uit bijna honderd werken van wereldinstituten zoals het Louvre, Prado en The Met, volgt Ribera’s carrière chronologisch. Ze begint met zijn vroege werken uit de jaren 1610, waarin Caravaggio’s schaduw nog duidelijk zichtbaar is. Kijk naar Un mendiant (1612), een portret van een bedelaar dat zo levensecht is dat je een munt in zijn pet wil gooien. Of naar Saint Guerrier (1614), waarin de uitgebluste blik van een geestelijke strijder je lijkt te vragen: wanneer is deze poseersessie eindelijk voorbij? Net als Caravaggio schilderde Ribera immers naar levend model, vaak arme mensen, gevangenen en straatmadelieven die hij uit de achterbuurten plukte.

In Napels, waar hij in 1616 neerstreek en tot zijn dood in 1652 werkte, ontwikkelde Ribera een meer epische stijl met nadruk op fysieke martelingen en Bijbelse taferelen. Bij momenten lijkt het wel een sadomasochistische peepshow, met voyeuristische composities en een schaamteloze stoet aan verwrongen, doorboorde en bloederige lichamen. Tot het bijna homo-erotisch wordt. Hoogtepunten zijn Silène ivre (1626), een succulent schilderij van de dronken Silenus, gedragen door bacchanten en saters, en Magdalena Ventura et son mari (1631), dat een vrouw toont met hirsutisme (overmatige beharing, nvdr.) naast haar veel oudere echtgenoot, een ongemakkelijke getuigenis van sociale uitsluiting en menselijke kwetsbaarheid.

De laatste zalen tonen Ribera’s meest duistere werken, waarin de grimmigheid en psychologische intensiteit een hoogtepunt bereiken. Le martyre de Saint Barthélemy (1644) beeldt de heilige uit die wordt gevild, terwijl L’adoration des bergers (1650), een van zijn laatste werken, een serene kribbescène toont, maar zelfs dit vredige tafereel wordt getekend door de dramatische schaduwen en intense lichamelijkheid die Ribera’s handtekening vormen.

Geen wonder dat zijn compromisloze stijl talloze latere kunstenaars inspireerde. Edouard Manet, die halverwege de negentiende eeuw aan de wieg stond van de moderne kunst, waardeerde de directe, compromisloze kracht van Ribera’s werk. Dito voor de dichter Charles Baudelaire. Die schreef: ‘Ribera heeft de waarheid van het lijden gevonden in de onschuldige gelaatsuitdrukkingen van de martelaar.’

Beide zagen in ‘lo Spagnoletto’ – of ‘de kleine Spanjaard’ zoals hij in zijn adoptieheimat werd genoemd – een meester van het donkere, het ongecensureerde, de scherpste weergave van menselijke existentie. Ze lieten zich dan ook gewillig aansteken door ‘de barokke vonk die zelfs in de verontrustende stilte van zijn beelden schuilt’, zoals Baudelaire verwoordde. Maar Ribera’s impact reikt zelfs tot vandaag, met echo’s in het werk van grootheden zoals Francis Bacon, Lucian Freud, Michaël Borremans en Marlene Dumas.

De retrospectieve in het Petit Palais biedt een overweldigende ontdekkingstocht door diens rauwe, ongenadige oeuvre. Het is een onderdompeling in een wereld waarin de fysieke en psychologische extremen van het menselijke bestaan genadeloos worden ontbloot, met Ribera als de tijdloze barokmeester van het licht en het vlees. En Caravaggio zag dat het goed was.