De Beyoncé van vóór Instagram: waarom Sarah Bernhardt de eerste superster aller tijden was

Sarah Bernhardt was ’s werelds eerste superster en influencer, én de grootste actrice aller tijden. Zelfs op één been en verkleed als man.

Monden vielen open toen Marlene Dietrich in een herenkostuum verscheen, Madonna in een puntbeha en Lady Gaga in een jurk van vlees. Maar geen beroemdheid die de kunst van het opvallen zo beheerste als Sarah Bernhardt. Ze droeg een vleermuis op haar hoed, sliep in een doodskist die ze overal meezeulde en ze had een luipaard, een wolf, een aap, een boa constrictor en een champagne drinkende alligator als huisdieren. Bovendien hield ze er stomende affaires op na met artiesten en aristocraten die gretig in de kranten werden besproken. Enkele van haar prooien? Victor Hugo, keizer Napoleon III én de Engelse koning Edward VIII toen die nog Prince of Wales heette.

Geen wonder dat over Bernhardt duizenden verhalen de ronde deden toen ze in 1923 in het bijzijn van tienduizenden fans ten grave gedragen werd op Père Lachaise in Parijs. Of waren het er een miljoen, zoals sommige biografen beweren? Zelf was ze altijd de eerste om te begrijpen dat je de feiten nooit in de weg van een goed verhaal mag laten staan.

Maar wat een feit is – een onweerlegbaar zelfs – is dat ‘la divine’ Sarah vooral de grootste actrice van haar tijdperk was. In haar lange carrière, van 1862 tot haar dood, vierde ze triomfen in stukken van Racine, Molière en Shakespeare. Ze incarneerde Jeanne d’Arc, Medea en Hamlet, die laatste met een sok in de broek. Oscar Wilde was zo wild van haar dat hij zijn schandaalstuk Salomé voor haar schreef – in het Frans. Marcel Proust vereeuwigde haar als de actrice Berma in À la recherche du temps perdu.

En Bernhardt was groter dan de bühne. Door de opkomende fotografie en film, en vooral door haar commercieel vernuft en zin voor drama – ook naast het podium – groeide ze uit tot ’s werelds eerste superster. Meermaals trok ze met succes op wereldtournee, en als stijlicoon bepaalde ze wat en vogue was. Op een moment dat Instagram, TikTok en zelfs radio en tv nog sciencefiction leken, Hollywood een bouwwerf was en Marilyn Monroe nog moest worden geboren.

Sensatie na sensatie

Het is geen kleine prestatie. Zeker niet voor een Joods bastaardkind dat ooit bijkluste als courtisane en haar eerste acteerjob bij de Comédie Française verkwanselde door de eigenlijke ster van het stuk van het podium te meppen. En vervolgens te weigeren om zich daarvoor te excuseren. Zoals het een diva betaamt.

‘Ze kon sensatie na sensatie veroorzaken’, schreef Lytton Strachey, nadat de Britse schrijver haar aan het werk had gezien in Londen. ‘Ze kon de tranen en de zenuwen van haar publiek grijpen. Ze kon raken, angst aanjagen, tot de top van haar verbazingwekkende bereik.’ En dan had Strachey het wel degelijk over Bernhardts acteerkunst, niet haar bokstalent.

Een van de eerste keren dat haar naam in een document opduikt, is niet op een theateraffiche – zoals Alfons Mucha, Gustave Doré en andere amants er later vele voor haar zouden ontwerpen. Het is in Le livre des courtisanes, een politieregister dat bijhield wie in Parijs anno 1860 aan sekswerk deed. Vijftien was Sarah Bernhardt toen en ‘populair bij oudere mannen en leden van het parlement’.

Het boek maakt deel uit van de nieuwe tentoonstelling die nu over Bernhardt loopt in het Petit Palais in Parijs. Er hangt een naaktfoto naast waarop ze haar gezicht achter een waaier verbergt. Nog verder de portretten die de Franse fotograaf Nadar van haar maakte. De expo kreeg de titel Et la femme créa la star mee en zoomt zeker niet alleen in op de smeuïgheid, al wordt daar evenmin van weggekeken.

Het is een chique show die Bernhardt in al haar fonkelende facetten onthult. Als mythische actrice die in 1872 doorbrak met het drama Ruy Blas van Victor Hugo. Als de popster van de belle époque die op reclameaffiches stond voor Diaphane-rijstpoeder en absintmerk Terminus. Maar ook als vrijgevochten vrouw en onverschrokken activiste. Zo ging ze tijdens de Eerste Wereldoorlog het moreel van de Franse troepen boosten in de loopgraven. Op dat moment had ze nog maar één been, nadat ze van het podium was getuimeld en een amputatie had moeten ondergaan.

Daarnaast, verrassender misschien, onthult de expo Bernhardt als schrijfster, schilderes, beeldhouwhoudster en andere metiers waar ze tijd voor had tussen het begeesteren van de massa en haar minnaars en minnaressen door. Bij de entree hangt het prachtportret dat impressionist George Clairin in 1876 van haar schilderde, en dat grote indruk maakte op het Salon. Maar zelf had Bernhardt dus ook plastisch talent. Er zijn sierlijke sculpturen in art-nouveaustijl. Er is een curieus zelfportret in brons met – haar appetijt voor excentriciteit was onstilbaar – vissenstaart en vleermuisvleugels. Het zijn knappe objecten die ze tentoonstelde in haar salon-atelier in Montmartre, waar de beau monde van de belle époque samentroepte.

Religieuze roeping

Aanvankelijk wilde goddelijke Sarah non worden. Toch nadat haar moeder, een Nederlandse courtisane, haar naar een kostschool in Versailles had gestuurd. Maar die religieuze roeping was tegen de zin van moederlief, en ze riep de hulp in van de Duc de Morny, een van haar sugardaddy’s. Die loodste de jonge Sarah het conservatorium binnen, en toen ze daarna door Alexandre Dumas, schrijver van De drie musketiers, werd meegenomen naar de Comédie Française, leek God voorgoed ingeruild voor het theater.

In 1862 debuteerde Bernhardt in Racines Iphigénie, waar ‘het gordijn van mijn leven werd gelicht’ zoals ze later met zin voor melodramatiek en zelfmythologisering zou zeggen. Maar het stuk was geen succes. Toen ze ook nog haar collega een klap verkocht, werd ze weer achter de coulissen gestuurd. Daarop reisde Bernhardt naar ons land en begon er een relatie met de Belgische aristocraat prins Henri de Ligne, die in 1864 leidde tot de geboorte van haar enige kind, Maurice.

Maar in 1866 keerde Bernhardt naar Parijs terug, naar Théâtre l’Odéon, waar haar ster nu wel begon te schitteren. Ze speelde in stukken van grote schrijvers als Edmond Rostand, Victor Hugo en Alexandre Dumas fils, die haar hun beste vrouwenrollen schonken. Bovendien was ze zo leep om, terwijl de littekens van de Frans-Pruisische oorlog (1870-1871) nog zichtbaar waren, patriottische gevoelens aan te wakkeren door nationale symbolen te vertolken.

Ze speelde het titelpersonage in La fille de Roland, ze vertolkte de revolutionaire Anne-Josèphe Théroigne de Méricourt en toen ze Jeanne d’Arc incarneerde, schreef auteur Anatole France: ‘Ze is tegelijk een visioen van een ideaal leven en een verfijnd archaïsme: ze is de legende in een levende versie.’

Het zorgde ervoor dat Bernhardt zelf ook een nationaal embleem werd, waarop de scheidslijn tussen haar kunst en haar leven almaar vager werd. Ze bereikte haar iconische status door gedurfde rollen aan te gaan. Niet alleen op het podium, maar ook ernaast. Door genderpatronen en sociale conventies te doorbreken. En door het politieke statement niet te schuwen – toen in 1898 het Dreyfus-schandaal losbarstte, onthulde ze half Joods te zijn.

Toen het fin de siècle naderde, was Bernhardt zo groot, in reputatie en rijkdom, dat ze haar eigen bedrijf en theater oprichtte. Ze trok met haar troep verschillende keren op wereldtournee, van Europa tot in Zuid-Amerika en de VS. Het waren triomftochten met de pruik van Hamlet en de valse neus van Cyrano de Bergerac op, ook al trad ze op voor een publiek dat geen woord Frans verstond. Het waren de eerste wereldtournees van de eerste wereldster, gemanaged door de eerste vrouwelijke entrepreneur in showbusiness. Du jamais vu.

‘Er zijn vijf soorten actrices’, schreef Mark Twain. ‘Slechte, redelijke, goede, geweldige… En dan heb je Sarah Bernhardt.’ Oscar Wilde, die lelies aan haar voeten gooide, noemde haar ‘de onvergelijkbare’. D.H. Lawrence zag haar in 1906 aan het werk in Nottingham en schreef: ‘Sarah was wonderlijk en vreselijk… Ze is niet knap, haar stem klinkt niet zoet, maar ze is de incarnatie van wilde emotie die we met alle levende wezens delen.’

Een hese Piaf

Bernhardt was geen schoonheidskoningin en ze had een schriele stem. Kon ze écht meer dan wie ook het publiek begeesteren, desnoods op één been en verkleed als vent? Een eeuw na haar dood – ze stierf in 1923, op haar 78e, aan nierfalen – blijft de vraag prikkelen. Je kunt kijken naar de kostuums die ze droeg in L’Aiglon, Théodora of La Tosca, dat Puccini tot zijn opera inspireerde. Of naar de prachtige art-nouveau-affiches die Alfons Mucha voor haar ontwierp. Die maakten van haar hét symbool van de belle époque – decadent, mysterieus, gevaarlijk en al dan niet onder invloed van dubieuze substanties.

Alleen blijft het gissen naar hoe Bernhardt acteerde. De overgebleven stemopnames klinken voor moderne oren als een hese Edith Piaf in trance. En ook uit haar stille films valt weinig af te leiden. In 1900 was ze de eerste Hamlet op film. In 1912 vertolkte ze de Engelse koningin in Les amours de la reine Élisabeth. Het werd een blockbuster in de VS, waarna ze de titel in de praktijk bracht door een affaire te beginnen met haar 37 jaar jongere regisseur en tegenspeler Lou Tellegen.

De laatste zaal van de expo is gewijd aan de filmster Sarah Bernhardt, die – noblesse oblige – haar ster kreeg op de Hollywood Walk of Fame. Alleen zit er zo veel historisch stof op de bewegende beelden dat je nog hooguit een glimp opvangt van het ‘monstre sacré’, een term die meestersurrealist Jean Cocteau speciaal voor Bernhardt verzon.

Een andere vraag die opkomt wanneer je langs al die schermen, sieraden en schilderijen passeert, is: wie zijn nu eigenlijk de erfgenamen van La Divine? Was het Greta Garbo, de Zweedse filmkoningin die haar incarneerde in een biopic uit 1928? Was het de Griekse operagodin Maria Callas, die verschillende van haar rollen zong? Of zou het Rihanna of Beyoncé zijn, zoals de curatoren suggereren in de hoop een jonger publiek aan te spreken?

Maar elke beroemdheid na Bernhardt lijkt te licht te wegen om de erfenis van de ‘onvergelijkbare’ te dragen. Haar mysterie kon bovendien nooit worden weggeflitst door de camera. Toen ze stierf, was goddelijke Sarah geen actrice meer, laat staan een vrouw van vlees en bloed, één houten been en vele aanbidders. Ze was een mythe waarover duizenden verhalen werden verteld, al dan niet met een doodskist, vleermuis of champagnedronken alligator erbij.