100 jaar surrealisme in Bozar: het is hier niet om te lachen

Brussel viert 100 jaar surrealisme met twee grote tentoonstellingen. En mag het voor een keertje eens niet om Breton, Aragon, Éluard of – dichter bij huis – Magritte draaien?

Het is een van de beroemdste ­ruzies uit de geschiedenis van het ­surrealisme, die nochtans bepaald niet weinig hoogoplopende ­disputen kent. Op een avond in december 1934 komt het tot een aanvaring ­tussen André ­Breton en Roger Caillois aan een van de ­tafels van de Cyrano, een bar op de hoek van de Parijse rue Lepic en de ­boulevard de Clichy. Het twistpunt? Twee ­Mexicaanse springbonen ­waarvan de ‘sprongetjes’ de twee mannen net minutenlang gefascineerd hebben. Wat volgt, is furieus. Schrijver Roger ­Caillois, op dat moment nog lang geen lid van de Académie française, pakt een mes met de bedoeling de zaadjes open te snijden om de vitale kracht – eigenlijk vlinderlarven – te onthullen. Geen sprake van, vond Breton. Hij ziet in zo’n geïmproviseerde autopsie een positivistische wandaad van het ergste soort: het wonderbaarlijke ontleden is het mysterie tenietdoen.

Je kunt onmogelijk niet aan die anekdote denken nu twee grote ­Brusselse musea – Bozar en de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB) – samen het deksel van de surrealistische pot lichten. Dat doen ze ter gelegenheid van de honderd­ste verjaardag van deze artistieke beweging die de reële werking van het denken in kaart wilde brengen, zonder enige ­controle door de rede, wars van alle ­esthetische of morele bekommer­nissen, zoals Breton, de ‘paus van het surrealisme’, het uitdrukte. Dissecteert de scalpel van de twee expo’s (voor die in de KMSKB, zie pagina 29) niet ­nodeloos een beweging die volgens sommige exegeten eigenlijk eerder een manier van zijn was?

Het goede nieuws: het antwoord op die vraag is nee. De twee ­curatoren, Xavier Canonne in Bozar en ­Francisca Vandepitte in de KMSKB, hebben hard gewerkt om de clichés (met ­name dat het eigenlijk niet meer dan uitzinnige spielerei van enkele ­literaire vrienden betrof) te overstijgen. Het surrealisme komt hier naar voren als een vurige visie die de samen­leving diepgaand wilde veranderen. 
Die wil om het surrealisme in al zijn oorspronkelijke radicaliteit te hono­reren is bijzonder duidelijk in ­Bozar. Canonne, die ook directeur is van het Musée de la Photographie in ­Charleroi, bouwde er met zijn uitgebreide ­kennis van de beweging Histoire de ne pas ­rire, een tentoonstelling gewijd aan het ­Belgische surrealisme.

Voor velen begint en eindigt dat met de naam René Magritte, ‘maar achter Magritte gaat een hele ­wereld schuil’, merkt Canonne op. Hij hangt zijn expo op aan een minder ­ronkende naam: die van dichter Paul Nougé (1895-1967), meesterbrein en bezieler van het Belgische ­surrealisme. ­‘Zonder Nougé zou Magritte ook Magritte ­geworden zijn, maar niet zo snel en niet zo goed. Hij was een figuur met een uniek aura die zijn stempel ­drukte op drie generaties surrealisten.’ Zijn afkeer van personencultus stond ­diametraal tegenover de houding van Breton in Parijs en zou het werk van een hele rist kunstenaars doordringen, van Jane Graverol tot Marcel Mariën en Tom Gutt.

Tekenend voor de ­centrale plaats die Canonne Nougé ­toekent, is dat hij niet aan het Manifest van het ­surrealisme refereert voor de ­honderdste ­verjaardag van deze ­artistieke ­stroming maar ­eerder aan de teksten die Nougé in ­november 1924 over de ­oprichting ­publiceerde in het tijdschrift ­Correspondance. ‘Het is belang­rijk om te begrijpen dat Nougé voor een ­artistieke breuk staat. In ­Correspondance ­insinueerde hij dat esthetiek van geen belang is: kunst is nutteloos als ze niet dient om de wereld te veranderen. In 1921 was Nougé een van de ­oprichters van de Belgische communistische partij, terwijl André Breton in Frankrijk net snel uit de partij werd gezet.’

Paul Nougés sterke ­overtuigingen gaven het Belgische surrealisme een specifiek gezicht. Hij verwierp ­bijvoorbeeld het onirisme en de ­écriture automatique, en zag de ­artistieke praktijk als een vorm van terrorisme waarbij je elke ­handeling en elk woord nauwgezet moest voorbereiden. Om Nougé helemaal te begrijpen verwijst Xavier Canonne naar de zaak-Le Corbeau, een ­affaire omtrent anonieme brieven in het stadje Tulle die Frankrijk in de ban hield tussen 1917 en 1922. ‘Nougé was gefascineerd door hoe je schrift kon gebruiken om een stad, zelfs een heel land te destabiliseren.’

Canonne koos voor een ­opstelling (van architectenbureau URA van Yves Malysse en Kiki Verbeeck) die je op gepaste wijze van de wijs brengt. De meer dan 250 schilderijen, ­objecten en andere collages, aangevuld met een honderdtal documenten, zijn ­opgesteld langs een reeks tijdelijke scheidingswanden die na de tentoonstelling gerecycleerd zullen worden en lijken door een spel van spiegels boven de grond te zweven. Geen ­lineariteit, eerder een soort labyrint, in overeenstemming met de zintuiglijke verstoring die de ­surrealisten beoogden. Op de vaste muren ­prijken citaten van Nougé, zoals: ‘Il ­s’agit de donner aux êtres, aux objets, une fonction, un usage different de ­l’habituel.’

De expo begint met een ­proloog, een stand van zaken in de kunsten voor de surrealisten op de ­scène verschenen. Het modernisme, ­zoals Victor Servranckx en zelfs een René Magritte begin jaren 1920 het ­belichaamde, zwelgde in de ­eigen plasticiteit. Na Nougé ­moesten de schilderkunst en de kunst in het ­algemeen het hebben over iets ­anders dan zichzelf. Het ­belang van die ­omwenteling zie je in de ­vele ­werken hier die de taal in vraag ­stellen – ­Salvador Dalí’s Enigma van ­verlangen (1929) of Magrittes Boom van de weten­schap (1929), dat het ­utilitaire van woorden ondergraaft. Je ziet het ook in de vreemdheid van objecten – denk aan Marcel ­Mariën, groot­meester van de heterogene ­assemblage – of in de fotomontages van E.L.T. Mesens in een werk als ­Norine (1920-1929).

Een verdienste van Histoire de ne pas rire is ook dat de tentoonstelling de oppervlakkige indruk bijstuurt dat het surrealisme een jongensclub was. Mis bijvoorbeeld zeker Jane ­Graverols Goutte d’eau (1964) niet, een familieportret van de ­belangrijkste Belgische ­surrealisten. Het emanci­patoire karakter van haar doek ­Untitled (Woman Liberated) (1949) is duidelijk. Zeer aan te raden is ook de duizelingwekkende Leçon de ­philosophie (1963) van Rachel Baes, de vriendin van dichter Hermann ­Toussaint van Boelaere.

En buiten Bozar kunt u ­trouwens nog kijken naar werk van vijf ­kunstenaars (Annabelle Binnerts, Valérie Mréjen, Laure Prouvost, ­Ghita Skali en Salim Bayri) die zich door het surrealisme, en met name zijn ­teksten, hebben laten inspireren, en die u best bekijkt met de augmented-­realityapp die u kunt downloaden op de site van Bozar.