Appels en peren, maskers en schaaldieren: een jaar lang James Ensor in 2024

Een van de grootste Belgische kunstenaars wordt een heel jaar lang gevierd, te beginnen met een minder bekende kant. Of wist u dat James Ensor meer dan één bloementuiltje schilderde?

Bij de naam James Ensor, waar denkt een mens dan aan? Aan het briefje van honderd frank met zijn hoofd erop. Aan zijn doeken met olijke gemaskerden en skeletten, of aan massataferelen à la De intrede van Christus in Brussel of De Slag der Gulden Sporen. Een enkeling zal zich de popsong van They Might Be Giants herinneren ( ‘Meet James Ensor / Dig him up / and shake his hand / appreciate the man’). En onvermijdelijk komt Oostende in zicht, de stad waar hij leefde en stierf.

Wie niets van het bovenstaande voor de geest krijgt, heeft in 2024 ruim de kans to meet the man. James Ensor (1860-1949) is dan 75 jaar dood en dat trekt een reeks expo’s en evenementen op gang: in Bozar in Brussel (februari), in het KMSKA in Antwerpen (in het najaar), en in Oostende, heel 2024 lang, maar ook nu al.

Want daar is net Rose, rose, rose à mes yeux geopend, een tentoonstelling in Mu.Zee over Ensors stillevens. Appelen en peren die stil leven, dat is wel het laatste waar je aan denkt bij Ensor. ‘Toch bestaat ongeveer een vierde van zijn oeuvre uit stillevens’, zegt Mu.Zee-curator Stefan Huyghebaert. ‘Vanaf zijn jonge jaren tot op hoge leeftijd is hij ze blijven maken. Het genre was voor hem een speelterrein waar hij experimenteerde met benaderingen die hij in zijn ander werk doortrok.’

Stillevens hadden in die tijd nochtans geen spannend imago. Brave etenswaren en glimlachende bloementuiltjes, wat is daar nu aan, vond de smaakpolitie. Schilders deden hun best om het doodverklaarde stilleven schwung te geven, een vraag die ook Ensor bezighield. Hoe hij dat deed in vergelijking met anderen, daar gaat de tentoonstelling over. Meer decoratieve schilders injecteerden graag ‘verhaal’ in hun werk door er een handelende persoon of een intrigerend rekwisiet in te plaatsen. Bij Ensors Masker en schaaldieren werd dat een kreeft met een oogmasker, en een bolwangige pierrot die vanuit de rand van het doek binnenkijkt.

Droog je tranen

Het zijn zulke pierrots en gemaskerden die Ensors bekendere doeken bevolken. Daar verbeelden ze de huichelarij en de parade van het menselijke onvermogen. Ensor zet zijn poesjenellen neer in heldere kleuren, in felle contrasten, met verf recht uit de tube. Herwig Todts, verbonden aan het KMSKA (dat de grootste Ensor-collectie ter wereld heeft): ‘Ensor komt tot zijn kenmerkende stijl via twee paden: hij ziet de schilderijen van Claude Monet, en hoe die met zijn palet en de verf omspringt. En hij ziet de groteske, uitzinnige taferelen in het werk van Odile Redon.’ Voor Todts is Ensors een belangrijke schakel in de moderne kunst. ‘Je merkt hoe hij afscheid neemt van het natuurgetrouw weergeven van dingen en de deur openzet voor een expressief gebruik van vorm en kleur. Ensor speelt een rol die te vergelijken is met die van Van Gogh en Munch.’ Het hielp dat er toen een woeste vrijheids- en vernieuwingsdrang in de lucht hing, stelt Todts. ‘Niet alleen in de beeldende kunsten, maar ook in de literatuur, de podiumkunsten, de muziek. Met alle kruisbestuivingen vandien.’

Op de vleugels van dat elan waagde Ensor zich buiten de grenzen van zijn discipline. Hij was dol op het theatrale, en niet alleen in zijn doeken. De tentoonstelling in Bozar zal een licht laten schijnen op zijn ballet La gamme d’amour. ‘Het is een wat dun verhaaltje over verliefde marionetten – trek je daar niet te veel van aan’, zegt curator Xavier Tricot. ‘Het interessante is dat Ensor er een totaalkunstwerk van maakte. Hij verzorgde het scenario, de decors, de kostuums, de muziek…’ Het stuk ging in 1924 in première in Antwerpen. ‘Ensor vond het zeer onterecht dat het nooit in Parijs op de planken is gekomen.’

Ook over zijn andere muziek was Ensor zeer te spreken. Toen de schrijver Stefan Zweig hem bezocht in Oostende, tekende die daarna op dat Ensor ‘veel trotser was op de slechte polkaatjes en walsen die hij voor militaire kapellen componeerde dan op zijn fantastische schilderijen’.

Van valse bescheidenheid had Ensor geen last. Hij koesterde het imago van miskend genie dat uiteindelijk gelijk kreeg. Als het een aanwijzing mag zijn: hij maakte meer dan honderd zelfportretten (waar het Ensorhuis over enkele maanden op focust), in Ecce homo als lijdende Christus beschimpt door kwaadaardige kunstcritici. Stefan Huygebaert van Mu.Zee: ‘Rond 1900 was Ensor een ijkpunt. In België kon je ervan opaan dat je als schilder afgerekend werd op een vergelijking met Ensor.’ Zijn verheffing in de adelstand – hij werd baron – was een bekroning. Naar verluidt ging Ensor op hoge leeftijd elke dag zijn Oostendse standbeeld bezichtigen.

Villa vullen

En wat met de relevantie van Ensor vandaag? Zijn er bruggen te slaan? Ensors werk is grappig en baldadig. Dat van Kamagurka ook. Ze zijn beiden opgegroeid in Oostende, en Kamagurka heeft schilderijen gemaakt in de geest van Ensor. Verder hoef je niet te zoeken: voor het Ensorjaar zetten Kamagurka en Herr Seele een project in de steigers dat Vive la sociale heet. Ideeënbron is Ensors De intrede van Christus in Brussel, met name de bonte mensenmassa die de Heiland een feestelijke ontvangst geeft. ‘Al die lieden van divers pluimage’, zegt Kamagurka, ‘gaan we opnieuw opzoeken in Oostende. We zullen er rondlopen, filmpjes van mensen maken, hun verhaal optekenen. En op basis daarvan beginnen we te schilderen. Met alles dat daaruit voortkomt, willen we Villa Volta vullen, het huis van Herr Seele in Oostende.’

Nog prangender is de vraag wat the next generation met Ensor aan moet. Daarop wil Grote kunst voor kleine kenners een antwoord geven. Illustratrice Thaïs Vanderheyden schilderde ‘kinderversies’ van Ensors doeken, en presenteert die in Fort Napoleon, met kleine reproducties van de originelen ernaast.

Doodskoppen, baarden en buishoeden, doeken van meer dan honderd jaar oud… Vanderheyden beseft dat de opgave niet min is: ‘Zeg nu zelf, is er iets dat verder weg staat van de geairbrushte, gladde, glinsterende beeldschermcultuur die kinderen vandaag voorgeschoteld krijgen?’

De audiogids vertelt over een kreeftenfeestje, en verweeft dat met verhalen over de schilder. Wind waait, vliegers fladderen, er is golfslag en caférumoer. Taferelen uit Ensors leven en werk zijn als decor nagebouwd, kinderen gaan erin op zoek naar maskers. ‘Met mijn aanpak wil ik kinderen warmmaken om naar de schilderijen te kijken. Liefde voor kunst kan een bron van plezier zijn, toch? Als ik ze dat kan meegeven, zullen ze, en daar hoop ik op, later makkelijker een museum binnenstappen.’