Boeken die verboden worden, zijn actueler dan ooit. In de VS woedt een bittere cultuurstrijd tussen conservatieven en progressieven, om (vooral) jongeren te redden van levensgevaarlijke literatuur.
Weg met inclusie. In zijn verkiezingscampagne kondigde Donald Trump al aan dat hij komaf wilde maken met ‘wokeness’ in militaire scholen. En Defensie heeft geluisterd: nog geen drie maanden na de eedaflegging voerde het Amerikaanse leger een ingrijpende opruimactie uit in de bibliotheek van de Naval Academy, waar de marine van het Amerikaanse leger opgeleid wordt. In opdracht van Amerikaans minister van Defensie, Pete Hegseth, werden er zomaar 381 titels uit de rekken verwijderd die trefwoorden gerelateerd aan diversiteit, gelijkheid of inclusie (DEI) bevatten. Zo moet het ministerie van Defensie ervoor zorgen dat de boeken in militaire bibliotheken niet in strijd zijn met de uitvoerende orders van de president die de invloed van ‘genderideologie’ en ‘raciale indoctrinatie’ tegengaan. ‘We hebben een einde gemaakt aan de tirannie van het zogenaamde diversiteits-, gelijkheids- en inclusiebeleid in de hele federale overheid en in de privésector en ons leger. Ons land zal niet langer woke zijn’, zei de Amerikaanse president na afloop.
Onder meer boeken over feminisme, burgerrechten, racisme en de Holocaust moesten eraan geloven. Ook Maya Angelous bekende autobiografie I Know Why the Caged Bird Sings werd opgeborgen. In die klassieke coming-of-ageroman slaagt een getraumatiseerd slachtoffer van racisme erin haar minderwaardigheidsgevoel te boven te komen. Volgens Associated Press kregen de bibliotheken van de grond- en de luchtmacht ook al de opdracht om boeken op te lijsten die te maken hebben met DEI, genderideologie of racisme.
Boeken in ballingschap
Maar book bans zijn niet nieuw in de Verenigde Staten. Trump bouwt voort op een rooftocht die al langer gevoerd wordt door ouders en verenigingen in scholen en bibliotheken, vooral tegen boeken die seksueel expliciete inhoud bevatten. In 2024 werden er nog 821 pogingen geregistreerd om bibliotheekmaterialen en -diensten te censureren. Dat maakte de American Library Association (ALA) begin vorige maand bekend, naar aanleiding van de National Library Week 2025. Die pogingen waren goed voor zo’n 2.452 aangeklaagde titels, waaronder George M. Johnsons All Boys Aren’t Blue en The Bluest Eye van Toni Morrison. Die laatste won in 1993 nog de Nobelprijs voor de Literatuur omdat ze volgens de commissie met haar poëtische romans over Afro-Amerikaanse personages ‘een essentieel aspect van de Amerikaanse realiteit tot leven brengt’. Dat net Morrisons roman zo vaak het doelwit werd van book bans, is dus des te pijnlijk. The Bluest Eye werd aangeklaagd omdat het passages bevat over seksueel geweld, incest en de promotie van DEI.
Onderaan dit artikel kan u de top tien van meest aangeklaagde boeken van de ALA bekijken.
Zowel individuele ouders als verenigingen kunnen een boekverbod indienen, maar uit de gegevens van de ALA blijkt dat de meeste pogingen tot censuur, goed voor 72%, werden ondernomen door georganiseerde bewegingen, zoals persgroepen en overheidsinstanties. En dat baart de ALA zorgen. Daarbij merkt de onderzoeksgroep op dat het hoogstwaarschijnlijk om een onderschatting gaat, omdat heel wat book bans niet worden gerapporteerd. Wie met book bans naar de pers stapt, kan daar de eigen veiligheid mee in gevaar brengen.
In Amerikaanse scholen is het nog erger gesteld. Tijdens het schooljaar 2023-2024 werden 10.046 gevallen van book bans en 4.231 individuele gecancelde titels geregistreerd door PEN America, een non-profitorganisatie die de vrije meningsuiting in de VS wil beschermen. Dat is meer dan een verdubbeling ten opzichte van het vorige schooljaar. De boeken die aangeklaagd werden, gaan voornamelijk over personages van kleur en raken thema’s als racisme, LGBTQIA+- en seksualiteit aan. Klassiekers als The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood en Khaled Hosseini’s The Kite Runner halen de top tien van meest verbannen boeken volgens PEN America, omdat ze passages over seksueel geweld bevatten.
Censuur omzeilen
Progressief Amerika kijkt niet zwijgzaam toe, en zoekt uitwegen om de toegang tot inclusieve literatuur te verzekeren. Naast initiatieven van organisaties als de American Library Association, die een Banned Book Week aankondigde in oktober, en Unite Against Book Bans, dat bibliotheekmedewerkers helpt om rechtszaken aan te spannen tegen book bans, duiken er ook meer laagdrempelige initiatieven op.
Zo opende de stad Alexandria, in de staat Virginia, van 23 tot 27 april een speakeasy – zoals de illegale cafés tijdens de drooglegging – waar klanten banned books en drankjes geïnspireerd op literaire klassiekers, zoals The Handmaid’s Tale en de The Color Purple van Alice Walker, kunnen drinken. Voor dit initiatief ging hotel-restaurant The Study at Morrison House een samenwerking aan met de Virginia Library Association om vier dagen lang drank en boeken aan te bieden in een gezellige academische setting. Zo wil de organisatie bewustzijn creëren over de opkomende censuur.
Digitale archieven
Meer en meer gefrustreerde lezers verenigen zich ook in online banned book-boekenclubs. Zo bestaat het online platform Banned Books Book Club uit lezers, docenten en activisten van over het hele land die vechten voor de vrijheid van literatuur. In hun virtuele bijeenkomsten kijken de leden verder dan alleen de inhoud van de romans, en bespreken ze ook de redenen waarom de boeken geviseerd werden.
De Authors Guild Banned Books Club stelt dan weer een app ter beschikking waarin elke maand verboden boeken worden voorgesteld. En ook de Digital Public Library of America (DPLA) probeert verboden boeken digitaal te vereeuwigen. In het kader van het initiatief The Banned Book Club verzamelt DPLA, in samenwerking met softwarebedrijf Lyrasis, e-versies van verboden boeken in een digitaal archief. Zo werden al meer dan 1300 verboden titels via de Palace Marketplace-app gratis toegankelijk voor lezers van over het hele land.
Maar het blijft niet bij onlineclubs. Lezers komen ook fysiek samen in boekenclubs om verboden boeken te bespreken. In Brookfield zijn jongeren tussen de 14 en 18 jaar welkom in de Teen Bandits Banned Book Club. Volgende maand op de agenda: The Perks of Being a Wall Flower van Stephen Chbosky, dat verbannen werd op grond van expliciet seksuele inhoud, seksueel geweld, LGBTQIA+-inhoud, drugsgebruik en godslastering. In New Hanover County was de verbanning van het boek Stamped: Racism, Antiracism, and You op zijn eentje de aanleiding tot de oprichting van twee nieuwe verbodenboekenclubs.
De populariteit van verbodenboekenclubs illustreert hoe boekverboden hun doel ook net kunnen voorbijschieten. Daar loert het Streisand effect om de hoek. Volgens dat fenomeen, vernoemd naar een privacyrechtszaak van actrice Barbra Streisand, doen pogingen om informatie te censureren, de publieke aandacht voor die informatie net toenemen. Denk maar aan de ruime, en blijvende, fascinatie voor gecontesteerde boeken als Vladimir Nabokovs Lolita (1955) en D.H. Lawrence’ Lady Chatterley’s Lover.
Daarnaast slaan ook lokale bioscopen en bibliotheken de handen in elkaar om filmadaptaties te vertonen van verboden boeken. De non-profitbioscoop Triplex Cinema en de openbare bibliotheek in Great Barrington, in Massachusetts, werken samen aan Banned Books on Film, een reeks waarin filmadaptaties van verboden boeken centraal staan. Op 4 mei ging het initiatief van start met François Truffauts verfilming uit 1966 van Fahrenheit 451, de dystopische sciencefictionroman van Ray Bradbury. Geen betere film om het festival mee te starten dan een die zelf de problematiek van boekverbrandingen naar het grote scherm brengt.
Andere klassiekers als The Color Purple, The Perks of Being a Wallflower en Nineteen Eighty-Four van George Orwell staan ook op het programma. Na elke film zal er ruimte zijn voor discussie en kunnen kijkers exemplaren van de originele boeken ophalen in de bibliotheek van Great Barrington.
Heel wat initiatieven dus om de toegankelijkheid van literatuur te verzekeren. Maar of die voldoende zullen zijn om de belangrijkste literaire werken te redden van censuur is nog maar de vraag.
Top tien meest aangeklaagde boeken in 2024 volgens de American Library Association
1. All Boys Aren’t Blue (2020) – George M. Johnson (39 keer aangeklaagd)
In All Boys Aren’t Blue schetst journalist en activist George M. Johnson in een reeks autobiografische essays hoe het is om op te groeien als zwarte queer man in New Jersey. De memoires werden het doelwit van book bans wegens hun LGBTQIA+ en seksueel expliciete inhoud.
2. Gender Queer: A Memoir (2019) – Maia Kobabe (38 keer aangeklaagd)
In Maia Kobabe’s autobiografische graphic novel staat de zoektocht naar identiteit centraal. In die complexe reis komen onder andere thema’s als verwarring, coming-out en vriendschap aan bod. Je hoort het al aankomen: ook Kobabe’s graphic novel werd aangeklaagd op grond van LGBTQIA+- en seksueel expliciete inhoud.
3. (Gedeelde plaats) The Bluest Eye (1970) – Toni Morrison (35 keer aangeklaagd)
In Toni Morrisons debuut groeit de Afro-Amerikaanse Pecola op in het Ohio van de jaren 1940. Onder invloed van hardnekkig racisme ontwikkelt ze een minderwaardigheidscomplex dat jaloerse gevoelens aanwakkert over de blauwe ogen van haar klasgenoten. Omdat de roman DEI-inhoud én passages over seksueel geweld, incest en seksueel expliciete inhoud bevat, werd hij in verschillende Amerikaanse bibliotheken verboden.
3. (Gedeelde plaats) The Perks of Being a Wallflower (1999) – Stephen Chbosky (35 keer aangeklaagd)
In Stephen Chbosky’s bekende coming-of-ageroman staat de introverte Charlie voor de poorten van jongvolwassenheid. Als hyperintelligent muurbloempje probeert hij grip te krijgen op de wereld rondom hem. The Perks of Being a Wallflower spant de kroon met de langste lijst van redenen om verboden te worden: expliciet seksuele inhoud, seksueel geweld, LGBTQIA+-inhoud, drugsgebruik en godslastering.
5. Tricks (2009) – Ellen Hopkins (33 keer aangeklaagd)
Tricks is een poëtische youngadultroman waarin vijf tieners zich proberen te navigeren door de pubertijd. Door hun nieuwsgierigheid naar liefde en seks, komen de vijf verhalen samen in een roman die tienerprostitutie durft aan te kaarten. Niet verrassend: Tricks werd aangeklaagd wegens seksueel expliciete inhoud.
6. (Gedeelde plaats) Looking for Alaska (2005) – John Green (30 keer aangeklaagd)
Na de dood van zijn grote liefde Alaska gaat Miles op zoek naar de betekenis van het leven. In het youngadultboek van John Green komen thema’s als zingeving, verdriet, hoop en relaties aan bod. De roman wist in 2006 nog de Michael L. Printz Award van de American Libary Association in de wacht te slepen, maar wordt in sommige bibliotheken verboden vanwege zijn seksueel expliciete inhoud.
6. (Gedeelde plaats) Me and Earl and the Dying Girl (2012) – Jesse Andrews (30 keer aangeklaagd)
De middelbare school is niet voor iedereen een prettige periode, ook niet voor Greg Gaines. Daarom heeft hij besloten om zich afzijdig te houden, tot Rachel zijn pad kruist, een medestudente met een kussenverzameling en een kankerdiagnose. Andrews’ coming-of-ageroman wekt controverse op vanwege zijn seksueel expliciete inhoud en passages met vermeende godslastering.
8. (Gedeelde plaats) Crank (2010) – Ellen Hopkins (28 keer aangeklaagd)
In Crank geeft Ellen Hopkins een kijkje in het hoofd van een moeder met een dochter die verslaafd is aan crystal meth. Hoewel de poëtische roman in heel wat Amerikaanse scholen op de leeslijst staat, wordt hij in andere scholen dan weer verboden op grond van drugsgebruik en seksueel expliciete inhoud.
8. (Gedeelde plaats) Sold (2006) – Patricia McCormick (28 keer aangeklaagd)
Sold vertelt het verhaal van de dertienjarige Lakshmi uit Nepal, die in India wordt verkocht als seksslavin. De roman van Patricia McCormick haalt de lijst van meest aangeklaagde boeken omdat hij passages over seksueel geweld en seksueel expliciete inhoud bevat.
10. Flamer (2020) – Mike Curato (27 keer aangeklaagd)
In Mike Curato’s semi-autobiografische graphic novel wordt Aiden vanwege zijn geaardheid gepest op een zomerkamp van de boy scouts in 1995. Wanneer hij gevoelens krijgt voor Elias beginnen donkere gedachten zich te ontwikkelen. Flamer werd het onderwerp van censuur door zijn seksueel expliciete en LGBTQIA+-inhoud.