Dit nieuwe boek over octopussen laat je brein knetteren

Is de octopus een filosoof, verbannen van een andere planeet? De wetenschapsdenker Godfrey-Smith ziet in het zeeschepsel een zielsverwant en giet zijn ervaringen met zijn flexibele vriend in een straf traktaat.

Afgelopen komkommertijd dook hij weer op, de octopus. Een artikel waarin dertig wetenschappers de mogelijkheid opperden dat de octopus oorspronkelijk van buitenaardse afkomst is, werd gretig overgenomen door de reguliere media. Die – fel gecontesteerde – hypothese is niet nieuw. Ze dook al op in 2015, maar het feit dat serieuze wetenschappers de mogelijkheid überhaupt overwegen, zegt iets over de bizarre aard van dit fascinerende zeewezen. Een octopus blijft in evolutionair opzicht een raadselachtig dier. Zo beschikt het over meerdere harten en maar liefst negen breinen – elke grijparm bezit zo veel breinkracht dat hij onafhankelijk van het centrale brein kan denken. Probeer u dat voor te stellen: je hand die zelfstandig kan oordelen en eventueel over een bewustzijn beschikt.

Een ander enigma: octopussen etaleren via hun huid een caleidoscopische kleurenpracht die slechts deels als camouflagemiddel dient. Communiceren ze met elkaar via die kleurenschermen? Mogelijk. Alleen is er die ene ironische angel: octopussen zijn kleurenblind.

De Australische wetenschapsfilosoof en amateurduiker Peter Godfrey-Smith vraagt zich in Other Minds af wat zo’n asociaal dier aanmoet met al die denkkracht, temeer omdat het zo’n kort leven leidt. Een brein is een energievreter en waarom zou je leercapaciteit opbouwen die je uit tijdsgebrek nergens aanwendt? Godfrey-Smith gebruikt die vraag als uitgangspunt voor een breder betoog over de grote wijsgerige vragen. Wat is zelfbewustzijn? Wat betekent het om sterfelijk te zijn? Hoe ontstaat taal?

De octopus maakt het hem niet gemakkelijk. Andere proefdieren steek je in een kooi en laat je hendeltjes overhalen zodat je hun leergedrag kunt bestuderen maar een octopus lijkt daar lak aan te hebben. De octopus lijkt zich bewust van zijn gevangenschap en stelt zich zelfs rebels op als hem minderwaardig eten wordt aangeboden. Anekdotes genoeg over octopussen die hun begeleiders natspuiten, aquaria saboteren of simpelweg ontsnappen door onooglijke smalle afvoerleidingen.

Godfrey-Smith ordent alle beschikbare informatie en vult die aan met zijn eigen duikervaringen op een plek die hij Octopolis heeft gedoopt, een onderzeese stek waar de achtarmigen verzamelen en in een kring zitten zonder al te veel met elkaar te interageren. Zijn grappige observaties en erudiete filosofische uitweidingen leiden tot een ongemeen boeiend boek waarin nagedacht wordt over nadenken en waarvan je brein gaat knetteren.