NAPOLEON

DE HELE ZOMER LANG RICHT KNACK FOCUS HAAR SPOTS OP DE BESTE FILMS NOOIT GEMAAKT. Deze week ontvouwen we Stanley Kubricks megalomane plannen voor zijn Napoleonepos vol seks en geweld.

In 1968, na het voltooien van 2001: A Space Odyssey, had de Amerikaanse regisseur Stanley Kubrick de filmwereld aan zijn voeten en één groots project aan zijn hoofd. Zijn drie uur durende epos over Napoleon Bonaparte moest niet zomaar een Hollywoodbiopic worden, maar een ‘episch actiegedicht’, een recreatie op ware schaal op dezelfde slagvelden waar de Franse veldheer anderhalve eeuw voordien de kaart van Europa had hertekend.

Liet Napoleon zich ooit ontvallen dat zijn leven een fantastische roman zou opleveren, dan voegde Kubrick daar graag aan toe dat ‘mocht film toen al hebben bestaan, hij ongetwijfeld ‘film’ in plaats van ‘roman’ zou hebben gezegd.’ Bovendien bleek Kubrick het woord ‘leven’ letterlijk te nemen, te beginnen dus bij Napoleons jeugdjaren in Corsica en eindigend met zijn verbanning naar Sint-Helena, met tussendoor passages over de Franse Revolutie, de napoleontische oorlogen en zijn vurige romance met jonkvrouw Joséphine de Beauharnais.

Nu was een film over Napoleon niet nieuw. Denk maar aan de monumentale versie van Abel Gance uit 1927 of aan de manier waarop Marlon Brando hem in 1954 nog mompelend gestalte had gegeven in Henry Kosters Desirée. Wel nieuw was Kubricks ambivalente en structuralistische aanpak: hij wilde van de Franse opperstrateeg niet de gebruikelijke proto-Hitler maken, maar wel een linkse bevrijder die zich langzaam door de macht liet corrumperen.

‘Het wordt geen stoffige geschiedenisles’, verzekerde Kubrick, wiens fascinatie voor Napoleon al meeging van op de lagere school. ‘Het heeft alles wat een goed verhaal moet hebben: een idealistische held, machtige vijanden, een tragisch liefdesverhaal en hopen seks en geweld.’

CARTE BLANCHE

In 1967 begon MGM – dat ook 2001: A Space Odyssey had geproduceerd en zijn eigen studio’s had in het Londense Borehamwood – met de preproductie. Met een budget van 5,2 miljoen dollar zou het de duurste film tot dan worden en bovendien zou er zowel in Roemenië als in Engeland en Frankrijk worden gedraaid. Tenminste: tot de reisschuwe Kubrick – die sinds Lolita (1962) op het Engelse platteland woonde en werkte – zich bedacht.

‘Hij wilde graag op de echte locaties filmen, maar toch het liefst thuis blijven’, herinnert Andrew Birkin zich, zijn toenmalige assistent. ‘Dat kon door beelden op een achtergrond te projecteren zoals hij eerder in 2001 had gedaan met de mensapensequens in de woestijn. Bovendien zouden we toch nooit in Versailles en Fontainebleau mogen filmen, wat voor Kubrick een extra argument was.’

Aangezien 2001: A Space Odyssey op dat moment in de bioscoop een grote hit was, gingen voor Kubrick echter verrassend veel deuren open. Zo kreeg Birkin – de broer van – carte blanche van het Franse ministerie van Cultuur om alle locaties en archieven te scouten die hij wilde. Op het thuisfront was een bataljon Oxfordhistorici onder leiding van professor Felix Markham – wiens Napoleonbiografie Kubricks Bijbel was – druk bezig alle nodige informatie te verzamelen.

Bovendien was Kubricks schoonbroer en productiemanager Jan Harlan naar Roemenië afgereisd om er met het lokale leger te onderhandelen. Om de slag bij Austerlitz en Napoleons terugtrekking uit Moskou te evoceren, had Kubrick tienduizend cavalerie- en veertigduizend infanteriesoldaten nodig. Daarvan zouden minstens een paar duizend figuranten in echte militaire kostuums worden uitgerust. Voor zij die meer op de achtergrond stonden, kon een op scheurvrij FedEx-papier gedrukt uniform volstaan.

EVEN DOOD ALS NAPOLEON

Geen wonder dat MGM zijn preproductiebudget al na enkele maanden tot 420.000 dollar zag oplopen, terwijl Kubrick grote namen als Peter O’Toole, Alec Guinness, Charlotte Rampling en Jean-Paul Belmondo trachtte te strikken. Helaas liep dat laatste niet van een leien dakje en hoewel ook Audrey Hepburn vriendelijk bedankte voor de rol van Joséphine, kreeg Kubrick van MGM toch het fiat om in de zomer van 1970 met de opnames te beginnen.

‘Toen ik rond Kerstmis 1969 in Wenen was om locaties te fotograferen, vroeg Kubrick me meteen naar huis terug te keren’, weet Birkin nog. Niet zozeer omdat Kubrick hem graag een apart kerstcadeau wilde geven – met name: een kopie van Napoleons dodenmasker – maar ook om het verrassende nieuws te melden dat MGM ondanks de beloftes het project alsnog had afgevoerd. Die beslissing kwam er niet alleen onder impuls van de nieuwe directie of door de economische recessie in de hele filmbranche, enkele recente flops zoals Hello, Dolly! en Star! hadden van kostuumfilms weer grote risico-investeringen gemaakt. Het resultaat: een officieel statement dat Napoleon in januari 1969 opnieuw onder de zoden stopte.

Als klap op de vuurpijl was de Russische War and Peace-regisseur Sergei Bondarchuk ondertussen begonnen aan Waterloo, een Napoleonbiopic met Rod Steiger als de driftige Franse dreumes. Helaas voor Kubrick – die zijn hyperambitieuze project dan maar aan United Artists hoopte te slijten – bleek ook die film een commerciële miskleun. ‘Daarmee was het doek definitief gevallen’, aldus Harlan, waarop Kubrick zijn focus verlegde op Anthony Burgess’ controversiële roman A Clockwork Orange – kwestie van toch relatief snel een nieuwe film de zalen in te loodsen.

Hoewel Kubrick zijn status van succesfilmer met A Clockwork Orange moeiteloos bevestigde en Napoleon nooit volledig uit zijn gedachten verdween, werden nieuwe plannen niet meer concreet. Ook niet toen superster Jack Nicholson – die later met Kubrick de huiverklassieker The Shining (1980) draaide – werd genoemd om de hoofdrol te vertolken.

SWINGING JOSÉPHINE

Toch bleek het vele voorbereidende werk niet helemaal voor niets. Een deel van de gargantueske research werd in 1975 gerecycleerd voor Kubricks weelderige georgiaanse kostuumdrama Barry Lyndon. Ook die Thackerayverfilming speelde zich immers in de late 18e eeuw af, terwijl ze zich bediende van een koele, ironische voice-over die ook al in het script voor Napoleon te vinden was.

Wat ook overbleef, was een imposant Napoleonarchief, bestaande uit honderden boeken, notities en zeventienduizend tekeningen en foto’s van kostuums, schilderijen, stafkaarten en gebouwen. Daarmee is het de grootste Napoleonverzameling ter wereld, een die jarenlang onaangeroerd in Kubricks privédomein in St Albans bewaard bleef. Enkele jaren geleden werd de collectie echter integraal online gezet en in 2009 bood ze de grondstof voor de prachtige Taschenuitgave Stanley Kubrick’s Napoleon: The Greatest Movie Never Made.

‘Kubrick hield zelfs bodemstalen van Napoleons slagvelden bij’, herinnert Birkin zich. ‘Hij was ook buitengewoon geïnteresseerd in de seksuele mores van die tijd. Hij vroeg professor Markham of het zou kunnen dat Joséphine uit een milieu van swingers kwam.’ In zijn eigen verbeelding en zijn script bleek het antwoord op die vraag alvast positief, aangezien Napoleon zijn grote vlam ontmoet tijdens een orgie. ‘Ik heb eindeloos vaak met hem over het project gepraat’, vult Harlan aan. ‘En het klopt dat Kubrick vooral in Napoleons innerlijke drijfveren was geïnteresseerd. Kijk naar zijn andere films. Ook daarin blijkt dat mensen niet zozeer door hun intellect, maar vooral door hun emoties en driften worden gestuurd.’

EEN UUR OF TIEN

Blijft de vraag of zijn Napoleonfilm écht een meesterwerk zou zijn geworden zoals Kubricks exegeten graag beweren. Feit is dat hij met veldslagen en massascènes wel weg wist zoals hij eerder bewezen had in Paths of Glory (1957) en Spartacus (1960). Of hij Napoleons chaotische levensverhaal in één enkele film had kunnen samenvatten, blijft echter een geheel andere kwestie.

Een scriptversie uit 1970 klokte dan wel af op een verteerbare tweehonderd minuten, heimelijk hoopte Kubrick er een tien uur durend epos van te maken. Volgens Harlan was het script – dat nogal wat hiaten vertoonde – dan ook vooral bedoeld als zoethouder voor de studiobonzen. ‘De film die Kubrick voor ogen had, was langer, complexer en beter. Alleen was die versie ook stukken duurder en riskanter.’

Bovendien had Kubrick de ambitie opgevat om er zijn eigen persoonlijkheid in te leggen, samen met zijn vragen over thema’s als macht, passie, idealisme en Sturm und Drang. ‘Kubrick heeft zelf altijd iets van een benevolente dictator gehad’, aldus Birkin. ‘Ik denk dat de film evenveel over hem zou hebben gezegd als over Napoleon, wat vanuit cinefiel oogpunt zonder twijfel fantastisch zou zijn geweest. Of de film ook geld zou hebben opgebracht, is iets helemaal anders.’

DE (UN)MAKING-OF

Aangezien Kubrick in 1999 overleed, zal zijn Napoleonproject voor eeuwig en altijd voer voor speculatie blijven. Dat neemt niet weg dat MGM nog steeds de rechten bezit en de film dus nog altijd door een andere regisseur kan worden gemaakt. In 2002 was het zelfs bijna zover toen Harlan en Steven Spielberg met Ang Lee rond de tafel zaten. Die was naar verluidt zeer geïnteresseerd, maar had op dat moment Universal al beloofd om de groene superheld The Hulk tot leven te wekken.

‘Lee was een geschikte regisseur geweest’, meent Harlan, die sinds Kubricks dood zijn erfenis beheert. ‘Alleen werden de plannen daarna opnieuw opgeborgen. Het ís een huzarenklus. Door de epische schaal heb je een grote en ervaren regisseur nodig, plus: minstens honderd miljoen dollar. Ridley Scott heeft het nog geprobeerd, maar zelfs hij kon het budget niet rond krijgen.’

In afwachting van nieuwe, meer succesvolle pogingen gaf Harlan begin dit jaar alvast zijn fiat aan de Amerikaanse productiefirma Creative Differences, die een documentaire over het project plant. Die (un)making-of zal worden geredigeerd door Alison Castle, die ook al het Taschenboek schreef, en heeft als veelbelovende pitch: ‘A multi-faceted look at the intertwined life of two tactical geniuses – Stanley Kubrick and Napoleon Bonaparte.’

Too little, too late? Of een nieuwe doorstart voor een van de meest mythische filmprojecten? Enkel de immer onzekere toekomst zal het uitwijzen.

STANLEY KUBRICK’S NAPOLEON, THE GREATEST MOVIE NEVER MADE

Uit bij Taschen, 1112 blz., euro 50.

Info: taschen.com

DOOR DAVE MESTDACH