‘Ik zie het nog steeds somber in voor de cinema’: Sam Mendes en Olivia Colman over ‘Empire of Light’

Olivia Colman incarneert een vrouw die door de bioscoop en haar ziekte dwaalt. Bond-regisseur Sam Mendes brengt met Empire of Light hulde aan zijn moeder en de cinema.

Ook Sam Mendes viel tijdens de lockdown ten prooi aan intens zelfonderzoek. ‘Gold dat niet voor iedereen? Voor mij was de tijd aangebroken om herinneringen te confronteren waar ik al sinds mijn kindertijd mee worstel’, zegt hij. De 57-jarige Britse filmveteraan van een Oscarveelvraat (American Beauty, 8 nominaties, 5 keer prijs), twee Bondfilms (Skyfall en Spectre) en een spektakelstuk over de Eerste Wereldoorlog (1917) is als enig kind opgegroeid. Zijn moeder viel door een geestesziekte meermaals voor langere tijd uit. In Empire of Light vertelt hij niet haar verhaal maar wel dat van Hilary, een vrouw met een psychische aandoening die even dapper voor een beetje levensgeluk vecht. Hilary houdt van haar werk in een prachtige art-decobioscoop in kuststad Margate. Maar een affaire met haar baas Donald (Colin Firth) wordt almaar ranziger. Met de jonge nieuwkomer Stephen (Micheal Ward) schiet ze erg goed op maar die ervaart hoe gewelddadig racistisch het Verenigd Koninkrijk mensen met een donkere huidskleur begin jaren tachtig behandelt. Het licht dooft bij Hilary wanneer ze stopt met de lithium te slikken die haar dokter haar voor haar bipolaire stoornis heeft voorgeschreven.

Ik had het moeilijk met de seksscènes met Donald. Hilary voelt zich eerst door hem gezien. Maar het loopt zo overduidelijk verkeerd af.’ Olivia Colman

En wie laat je zo’n delicate, half op je moeder gebaseerde rol spelen? ‘Wat deden we tijdens de pandemie? Veel films en series bekijken. Ik zag hoe briljant Olivia Colman in The Crown was en wist meteen wie Hilary kon spelen. Ik kende haar niet, maar heb het scenario met haar in gedachten geschreven.’

Sinds de druk besproken Netflix-serie The Crown slingert Oliva Colman van glansrol naar glansrol. Voor haar vertolking van de getraumatiseerde Queen Anne in The Favourite van Yorgos Lanthimos kreeg ze een Oscar. Nauwelijks minder luid werd ze bejubeld voor haar rollen in The Lost Daughter van Maggie Gyllenhaal en The Son van Florian Zeller. Veel bedenktijd had ze niet nodig toen Mendes haar via Zoom een aanzoek deed: ‘Je gaat heus niet neen zeggen tegen Sam Mendes. Ik zei ja nog voor ik het scenario had gelezen.’

Is dat wel slim?

Olivia Colman: Niet echt. (lacht) Ik was opgelucht toen ik merkte dat het een uitstekend scenario was. Het is een geschenk om zo’n prachtig personage te spelen en zo veel nieuw terrein te bestrijken. Ja, er waren enkele lastige scènes. Maar het was een hemelse ervaring om met Sam en director of photography Roger Deakins (die met Empire of Light voor de zestiende keer voor een Oscar genomineerd werd, hij won met Blade Runner 2049 en Mendes’ 1917, nvdr.) te mogen samenwerken.

Heb je veel research gedaan voor de rol, gesprekken met vrouwen die hebben moeten leren leven met een psychische aandoening bijvoorbeeld?

Colman: Euhm… Ik ben lichtjes beschaamd dat ik zo weinig research heb gedaan. Ik ben niet de grootste methodactrice. Alles wat ik nodig had, stond in het script. Bovendien kon ik Sam altijd om raad vragen. Zoals je weet is Hilary losjes op zijn moeder gebaseerd. Komt dat slordig over? In geval van twijfel kon ik hem vragen hoe zijn moeder dit of dat zou hebben beleefd. Hoe zou ze hebben gereageerd in een periode dat ze zwaar aan de lithium zat? Hoe in periodes dat ze er geen nam? Die contrasten waren scherp. Tijdens een opwaartse spiraal is Hilary helemaal anders dan tijdens een neerwaartse.

Donald is geïnspireerd door het soort mannen dat dacht dat ze mijn moeder mochten pesten – psychologisch pesten, manipuleren. Vandaag zouden we dat onmiddellijk misbruik noemen.’ Sam Mendes

Sam, het is geen geheim dat Hilary op je moeder is gebaseerd, maar van een kind is geen spoor terug te vinden in de film. Waarom liet je jezelf weg uit de vergelijking?

Sam Mendes: Ik heb net heel véél sporen nagelaten. Er steekt heel veel van mezelf in de film. Kan ook niet anders. Ik heb hem geregisseerd en er herinneringen aan mijn tienerjaren in verwerkt, voor de meeste mensen de meest bepalende periode van hun leven. Voor mij vielen die samen met het einde van de seventies en het begin van de eighties, de Thatcherjaren. Politiek waren die zeer turbulent, met enorme werkloosheid, verschrikkelijk racisme, stakingen, rellen… Tegelijk was het voor muziek en cultuur in het algemeen ook een heel energieke tijd. Als je de film niet goed vindt: ik ben de schuldige!

Dat bedoelde ik niet.

Mendes: Weet ik wel. Net als schrijfster Margo Jefferson vroeg ik me af hoe je jezelf kunt blootleggen zonder om liefde of medelijden te vragen. Door géén onschuldig kind op te voeren dat onder de ziekte van zijn moeder lijdt, vermijd ik dat de mensen met mij persoonlijk medelijden hebben. Ik wil dat de focus volledig op Hilary en haar complexe strijd met een mentale ziekte ligt. Ik heb bijvoorbeeld willen tonen dat Hilary met elke vezel in haar lichaam vecht om niet opnieuw naar een psychiatrische instelling te moeten terwijl haar koffer al klaarstaat omdat ze weet dat ze hulp nodig heeft.

Olivia, je sprak daarnet over lastige scènes. Je doelt op de enge seksscènes met Donald. Eerst is Hilary blij met de aandacht van de bioscoopmanager maar het verschil met misbruik wordt almaar waziger.

Colman: Daar had ik het inderdaad moeilijk mee. Je merkt hoe Hilary – en dat moet je in zijn tijd zien – zich eerst gezien voelt. Maar het loopt zo overduidelijk verkeerd af. Ze gelooft zijn onzin lang en denkt dat er voor haar iets in zit maar dat is totaal niet het geval.

Mendes: Donald is geïnspireerd door het soort mannen dat dacht dat ze mijn moeder mochten pesten – psychologisch pesten, manipuleren. Vandaag zouden we dat onmiddellijk misbruik noemen. Toen was het ‘gewoon’ ongebreideld seksisme en gore vrouwenhaat.

Hoe bedoel je?

Mendes: Donald denkt dat hij niets verkeerds heeft gedaan. Hij denkt mogelijk zelfs dat ze hem dankbaar zou moeten zijn voor de aandacht die hij haar schenkt. Omdat hij zichzelf zo’n goeie partij vindt – ik schets de absurditeit daarvan. Zoals Colin Firth het redelijk briljant verwoordt: ‘Mijn personage is niet vertrouwd met de taal van instemming.’ Dat verschoont geen enkele ploert maar het klopt dat het idee van instemming in die tijd niet wijdverbreid was. Ik wilde die nare scènes zo subtiel mogelijk tonen. Colin heeft op briljante wijze zowel de absurditeit als de wreedheid van die man gevat.

Mijn eerste bioscoopbezoek was traumatiserend. Mijn oma had me meegenomen naar Bambi. Kun je het al raden?’ Olivia Colman

Empire of Light is onmiskenbaar ook een ode aan cinema. Herinneren jullie je je eerste bioscoopervaring nog?

Mendes: Haarscherp zelfs. Close Encounters of the Third Kind, in een bioscoop op Leicester Square in Londen. Ik was erg jong en enorm onder de indruk: van de grootschaligheid van die film, van de vloer die leek te trillen, van de duisternis in de zaal én van de bij momenten indrukwekkende stilte. Het was bomvol in die bioscoop en toch kon je een naald horen vallen. Nog nooit had ik stilte en duisternis zo intens ervaren. Niet elke film kan je dat gevoel geven. Maar speciale films zoals Close Encounters of the Third Kind wel. Ik verlang er nog steeds terug naar.

Colman: Mijn eerste keer in een bioscoop was niet de dag dat ik verliefd werd op de cinemaervaring. Het was zelfs een traumatiserende ervaring. (lacht) Mijn oma had me naar Bambi meegenomen. Kun je het al raden? Ik kon de dood van Bambi’s moeder niet aan. Ik was zo van slag dat mijn oma me naar buiten moest escorteren. Terwijl ik aanvankelijk zo onder de indruk was: van de grote zaal, het evenement, de heerlijke chocolade…

Hilary vindt een surrogaatfamilie bij de bioscoopmedewerkers. Speelden bioscopen een grote rol in jullie jeugd?

Mendes: Jazeker. In die tijd was je nog zo goed als verplicht om naar de bioscoop te gaan als je een film wilde zien. Er waren geen smartphones – er waren zelfs nog geen videorecorders. Alleen met Kerstmis werd op televisie soms een film uitgezonden.

Voor mij was cinema puur escapisme. Voor een enig kind, opgegroeid met een moeder die regelmatig werd opgenomen, waren films een tijdelijke verlossing. Een vlucht uit de werkelijkheid, een opwindend opgaan in de verbeelding. Mettertijd vond ik een surrogaatfamilie in de excentrieke mensen die vol passie in de filmzalen en de filmindustrie werkten. Ze waren zelfs mijn enige familie.

Straks krijgen we nog medelijden. Olivia, welk status geniet Sam Mendes inmiddels niet?

Colman: Ik heb nog geen enkele van zijn films gezien. Grapje. American Beauty was voor mijn generatie baanbrekend. Ik had mijn acteursopleiding net niet of net wel afgerond maar ik herinner me in elk geval nog goed hoe de hele school zo hard wilde dat Sam het goed deed op de Oscars. Iemand van ons die het zo goed deed. Het bleek de voorbode van een schitterende carrière in film én theater.

Het is allicht geen toeval dat je een bioscoop als arena kiest voor een film die je midden in de lockdown hebt bedacht, op een moment dat de bioscopen verplicht gesloten waren en hun toekomst bedreigd leek. Was die angst achteraf gezien voorbarig?

Mendes: Ik zie het nog steeds somber in. Qua bezoekersaantallen naderen we stilaan weer het niveau van vóór covid, maar slechts een klein aantal heel grote producties doet het fantastisch. Vroeger waren tweehonderd films goed voor het gros van de bezoekersaantallen, vandaag amper vijfentwintig. En bijna geen enkele daarvan is gebaseerd op een origineel idee. Het gaat om bestaande ‘intellectual properties’: sequels, franchises, spin-offs… Het gebrek aan originele content is schrijnend. De middelgrote en kleinere films blijven het ontzettend moeilijk hebben. Mensen lijken te denken dat ze die evengoed thuis kunnen bekijken via een streamingdienst.

Heb je zelf niet een paar van die megaproducties geregisseerd?

Mendes: Ik heb films in alle categorieën gemaakt. Ik heb twee Bond-films geregisseerd en 1917 was een eventfilm die niet tot een franchise behoort. Nu kom ik met een kleine film als Empire of Light. En weet je wat? Hoewel deze film tien keer moeilijker aan de man te brengen is, wordt hij tien keer harder bekritiseerd dan een Bond-film. Het lijkt alsof goed niet meer goed genoeg is voor bescheiden producties. Het moet al een meesterwerk zijn vooraleer je de pers meekrijgt en de mensen zo ver dat er in een bioscoop naar gaan kijken.

Ik zie het nog steeds somber in voor de cinema, ook na covid. Vroeger waren tweehonderd films goed voor het gros van de bezoekersaantallen, vandaag amper vijfentwintig.’ Sam Mendes

Heb je een aanvalsplan?

Mendes: Dat is mijn job niet. Ik snap wel niet dat een ticket voor een film van 4 miljoen dollar even duur is als een ticket voor een film van 400 miljoen. In een restaurant reken je voor kreeft toch ook niet hetzelfde aan als voor een omelet? Dat logische prijsverschil is er in de bioscoop niet. Als Avatar 10 pond kost en Empire of Light kost 10 pond en je bent een tiener die al blij mag zijn dat hij 10 pond aan een ticket kan besteden, dan kies je uiteraard voor Avatar. De kleintjes worden genadeloos platgewalst door de groten. Iedereen ziet het gebeuren maar niemand doet er wat aan. Niemand vecht voor de kleintjes.

Ik heb je nog nooit zo boos gezien. Je wordt ook min of meer voor het eerst met lauwe recensies geconfronteerd.

Mendes: Het gaat niet om mij. Niemand is gaan kijken naar The Fabelmans van Steven Spielberg, naar Babylon van Damien Chazelle, naar Bardo van Alejandro Iñárritu of Armageddon Time van James Gray. Afgrijselijk. Ik kan alleen maar zeggen: cinema zit overduidelijk in slechte papieren. Geen film kreeg zoveel lof als The Fabelmans, en die haalde met moeite 15 miljoen dollar op. Als het grote publiek zelfs Spielberg links laat liggen, is er voor niemand nog hoop.

Je mag het probleem echt niet in onze schoenen schuiven. Wij moeten films maken. Jullie, journalisten, controleren het narratief. Jullie moeten iedereen overtuigen van de bioscoopervaring.