‘IK WEET AL LANG DAT IK EEN PERVERSE GEEST HEB’

In het kostuumdrama A Dangerous Method kruipt David Cronenberg het brein binnen van Carl Jung en Sigmund Freud, grondleggers van de psychoanalyse. Op de sofa met de Canadese grootmeester. ‘Wat een psychiater met zijn patiënten doet, doe ik met mijn kijkers.’

Overheerst de geest het lichaam, of het lichaam de geest? Die vraag biologeert David Cronenberg (68) al veertig jaar, en in zijn nieuwe film A Dangerous Method is dat niet anders. De Canadese regisseur zet zijn scalpel in de relatie tussen Carl Jung (Michael Fassbender) en Sigmund Freud (Viggo Mortensen), de vormers van de psychoanalyse. Bovenal toont hij echter hoe Jung als traditioneel huisvader, innoverend psycholoog en product van de Oostenrijkse bourgeoiscultuur in de knoop raakt met zijn principes en fantasmes wanneer zijn krankzinnig verklaarde patiënte – Sabina Spielrein (Keira Knightley) – tot een obsessie uitgroeit.

Dat A Dangerous Method – een adaptatie van het toneelstuk The Talking Cure van Christopher Hampton – zijn meest literaire film is, valt zelfs door een pathologische leugenaar onmogelijk te ontkennen. Toch zal iedereen die onder het salonfähige oppervlak kijkt, ook deze keer een archetypische Cronenbergprent detecteren. De monsters en mutaties uit bodyhorrorklassiekers als Videodrome (1983) en The Fly (1986) mogen dan onzichtbaar zijn, de demonen zitten nu in de psyche van de personages die als vanouds in een klinisch precieze stijl worden doorgelicht.

Bovendien wordt het geweld – nog een van Cronenbergs dada’s – volledig verinnerlijkt, met uitzondering van die paar SM-scènes waarin Keira Knightley haar kinky kantje toont. Verwacht dus geen snoeiharde geweldexplosies zoals in voorgangers A History of Violence (2005) en Eastern Promises (2007), de misdaadthrillers waarmee de voormalige schlockmeister eindelijk ook door Hollywood werd omarmd. Wel krijg je een intelligent en zowaar discreet ontroerend drama over gevaarlijke ideeën en dito relaties die diepere sporen kunnen nalaten dan het meest extreme fysieke geweld.

Hoewel A Dangerous Method vintage Cronenberg klinkt, belandde het project niet meteen bij de Canadese stilist. In het verleden had die al zijn voorliefde voor vleeswonden, auto-ongevallen en gynaecologische instrumenten geëtaleerd, fetisjen waarvoor Freud en Jung ongetwijfeld hun verklaring hadden. Nog voor Hampton er in 2002 zijn toneelstuk The Talking Cure van maakte, had de Britse auteur het script midden jaren 90 geschreven als vehikel voor Julia Roberts met als werktitel Sabina.

‘Ik heb Hamptons toneelstuk nooit gezien’, legt Cronenberg de genese van zijn ogenschijnlijk meest fatsoenlijke film uit. ‘Ik heb het achteraf wel gelezen, omdat Ralph Fiennes erin meespeelde, met wie ik Spider heb gemaakt. De film is een samenraapsel van dat theaterstuk, het originele scenario en mijn eigen research over Freud en Jung. Ik kon ook bogen op de brieven die Freud, Jung en Spielrein hebben nagelaten. Begin 20e eeuw hadden intellectuelen de gewoonte elkaar lange brieven te schrijven, waardoor ik precies wist hoe zich voelden en wat ze zeiden.’

Van Woody Allen weten we al lang dat hij de psychoanalyse aanhangt, maar wanneer is het bij jou begonnen?

DAVID CRONENBERG: Woody maakt al dertig jaar grappen over het feit dat hij wekelijks naar de psychiater gaat. Dan denk ik: werkt het wel? (Lacht) Bij Freud duurde het niet zo lang. Je besprak je probleem in een sessie of vijf en dat was het dan. Het is een misverstand dat Freud een therapie van vele jaren voorstond en dat hij een therapeut als levenspartner zag.

De voorbije jaren heeft de freudiaanse school veel kritiek gekregen.

CRONENBERG: En deels terecht, al is de methode nog altijd actueel. Ze is nu zelfs enorm populair in China: het land wordt alsmaar burgerlijker, maar emoties zijn er nog grotendeels onontgonnen. Een bevriend psycholoog vertelde me dat Freud vijftien jaar geleden opnieuw populair werd omdat met hersenscans verschillende van zijn inzichten bewezen werden. Blijkbaar is er echt wel sprake van niet-bewuste hersenactiviteit, wat Freud het onderbewustzijn noemde.

Ben je zelf een freudiaan?

CRONENBERG: Ik mag geen partij kiezen tussen Jung en Freud. Ik moet al mijn personages liefhebben. (Lacht) Dit gezegd zijnde leunt mijn filosofie meer bij Freud aan. Freud vond het maar niets dat Jung de metafysische toer opging en ruimte liet voor religie en mysticisme. Freud was een rationalist, net als ik. Bovendien was hij Joods, net als ik. Hij was er zich ook van bewust dat hij zogenaamd gevaarlijke ideeën verkondigde die de conservatieve goegemeente choqueerden en als sociaal destructief werden beschouwd. In het begin waren bijna alle psychoanalytici Joods – Freud wist dat zoiets antisemitische gevoelens zou kunnen aanwakkeren. Ik wil wel benadrukken dat ik met deze film geen politieke agenda heb. Het is géén propaganda, maar wel een fascinerend stukje geschiedenis over mensen die heel gepassioneerd waren over ideeën die een revolutionaire impact bleken te hebben.

Vroeger leek je vooral geïnteresseerd in het lichamelijke, al passeerde de psychoanalyse ook wel eens de revue zoals in ‘The Brood’. Ben je er nu al uit of de geest over het lichaam regeert of omgekeerd?

CRONENBERG: Nog een reden waarom ik Freud verkies: hij verloor nooit het lichamelijke uit het oog. Indertijd was het taboe om over vagina’s en penissen te praten, maar iedereen had ze wel. Psychoanalyse is heel lichamelijk georiënteerd. Freud was de eerste die het openlijk over incest en pedofilie had, omdat bleek dat zijn patiënten in hun kindertijd vaak door familieleden waren misbruikt. Mensen wilden die waarheid niet horen. Jung vluchtte vaak weg van het lichamelijke en had het over transcendentie, spiritualiteit en andere zaken die de lijfelijke realiteit ontkennen. Uiteindelijk werd Jung meer een religieus leider dan een arts.

In je films verken je vaak psychoseksuele taboes en fantasmes. Beschouw je jezelf als een therapeut?

CRONENBERG: Elke artiest doet aan psychoanalyse. Je gaat op zoek naar wat mensen motiveert om te leven, te werken en te vrijen. Je kijkt naar wat er achter de werkelijkheid schuilt en ontbloot het verborgene. Dat doe je door een probleem te creëren, want zoals George Bernard Shaw zei: ‘Zonder probleem is er geen drama en zonder drama heb je geen film.’ Om drama te verkrijgen moet je mensen proberen te begrijpen, waardoor je meteen in een psychoanalytische modus zit. Wat een psychiater met zijn patiënten doet, doe ik met mijn kijkers.

En bij uitbreiding met jezelf. Wat heb je al doende over jezelf ontdekt?

CRONENBERG: Dat ik een perverse geest heb, maar dat wist ik al. (Lacht) Eerlijk: niets eigenlijk. Ik analyseer mijn films nooit. Zodra ze af zijn, verdring ik ze en stort ik me op iets anders. Ik begrijp mezelf als regisseur. Dat is het belangrijkste. Ik ken mijn vak en doe het lang genoeg om te weten hoe het praktisch, psychologisch en financieel ineensteekt. Soms hoor ik wel eens zeggen: die Cronenberg moet een complexe vent zijn, gelet op de films die hij maakt. Ik kan alleen maar zeggen dat ik al jaren met dezelfde medewerkers werk, dat ik altijd mijn deadlines haal en binnen het voorziene budget werk. Producenten zijn gek op me. (Grijnst) Mocht ik echt zo moeilijk zijn, zou me dat nooit lukken.

Je bent ondertussen zelfs al klaar met de Don DeLillo-adaptatie ‘Cosmopolis’, die straks wellicht in Cannes te zien is.

CRONENBERG: Ik heb mijn director’s cut in twee dagen gemaakt. En weet je waarom? Omdat ik niets te knippen had. Ik weet vooraf wat ik nodig heb en wat niet. A Dangerous Method heb ik op zes dagen gemonteerd. Vijftien jaar geleden zou me dat nooit gelukt zijn. Toen schoot ik alles nog vanuit verschillende perspectieven. Nu niet meer. Ik ben zelfzekerder geworden en heb bijgeleerd als regisseur. Of ik gegroeid ben als mens, is wat anders.

Je kunt niet ontkennen dat je vooral in donkere thematieken geïnteresseerd bent. Dat moet toch iets over je persoonlijkheid zeggen.

CRONENBERG: Ik zie mezelf niet meteen een romantische komedie maken, maar echt: ik ben een romanticus en ik hou van komedies. Ik bedoel maar dat mijn films geen symptomen zijn. Ergens reflecteren ze mijn persoonlijkheid, maar in welke mate, hoe en waarom: dat is voer voor echte psychiaters.

Een concrete vraag dan. Waarom wilde je per se ‘A Dangerous Method’ maken?

CRONENBERG: Vooral omdat ik gefascineerd ben door de eeuwwisseling, omdat Wenen toen het brandpunt van de westerse beschaving was en mensen nog allerlei illusies koesterden die door de Eerste Wereldoorlog werden stukgeslagen. Voor dat naïeve vooruitgangsoptimisme heeft Freud altijd gewaarschuwd. Hij besefte dat je niet alle problemen kunt oplossen door er op een rationele manier over te praten. Hij zag het beest in de beschaafde mens en het onderhuidse potentieel voor geweld.

In voorgangers ‘A History of Violence’ en ‘Eastern Promises’ onderzocht je ook al het thema geweld. Steekt er dan toch geen politieke agenda in je film?

CRONENBERG: Het is een onderzoek, geen diagnose en al helemaal geen therapie. Toen de Balkanoorlog uitbrak, waren mensen verbaasd dat etnische zuiveringen en concentratiekampen nog mogelijk waren in het Europa van de late 20e eeuw. Maar dat was nog geen vijftig jaar na de Holocaust. Freud zou gezegd hebben: ‘Zie je wat ervan komt als je niet naar me luistert.’ Het is niet omdat we nu iPhones en internet hebben, dat we er moreel op vooruitgegaan zijn. Na miljoenen jaren evolutie en duizenden jaren beschaving zit ons reptielenbrein nog steeds aan onze ruggengraat verankerd. Vroeger doodden we elkaar met een knots, nu doen we het online met hoogtechnologische apparatuur. De mediafilosoof Marshall McLuhan noemde het de ‘global village’, maar je weet hoeveel geweld er in dorpsgemeenschappen schuilt. Kijk maar naar Deliverance en Straw Dogs. (Grijnst)

Freuds excentrieke leerling Otto Gross geloofde dat de oplossing lag in het niet onderdrukken van je driften.

CRONENBERG: Gross was een hippie avant la lettre. Hij leefde in een commune, kweekte zijn eigen groenten, geloofde in vrije liefde en nam meer drugs dan Jim Morrisson. Als je een foto van hem bekijkt, lijkt het alsof hij van Woodstock is weggelopen. Alleen: we hebben gezien wat er van die hippie-idealen is geworden. Ze werken niet. Ik heb als kind van de jaren 60 ook even geloofd dat de wereld ging veranderen, wat drugs genomen en een beetje aan vrije liefde gedaan. Tot de rook verdampte en de wereld doordraaide als tevoren. (Lacht)

A DANGEROUS METHOD

Vanaf 4/1 in de bioscoop.

DOOR DAVE MESTDACH

DAVID CRONENBERG – ‘EERLIJK: IK BEN EEN ROMANTICUS.’