Beschuldigd van: samenzwering

Iemand moest Fjodor D. belasterd hebben, want zonder dat hij iets kwaads had gedaan, werd hij op een ochtend gearresteerd. Zo ging het wel vaker in het Rusland van de negentiende eeuw: schrijvers, dichters, filosofen – kortom: intellectuelen – werden er bij het geringste dissidente geluid op bevel van de tsaar van hun bed gelicht. Elke luizige lasteraar kon je aan de galg praten. In het geval van Fjodor D. – Dostojevski voor de vrienden – was dat een geheim agent die rechtstreeks rapporteerde aan het Ministerie van Internationale Zaken.

De schrijver had het aangedurfd zich halfweg de negentiende eeuw in revolutionaire kringen te bewegen. Sterker nog: Dostojevski trad toe tot allerlei linkse genootschappen met bepaald socialistische sympathieën, en zulks werd door het tsaristische regime niet op prijs gesteld. In april 1849 liet Nicolaas I de auteur, samen met andere leden van de linkse Petrachevskigroep, in de boeien slaan. Ze werden ervan beschuldigd samen te zweren tegen de heersende macht en kregen de doodstraf. In het negentiende-eeuwse Rusland betekende dat: het vuurpeloton.

Een wreed lot voor de schrijver die als geen ander de onderkant van de Russische samenleving wist te beschrijven. Dostojevski, die zelf in armoede opgroeide en wiens moeder stierf aan tuberculose, kende de verpaupering en ontbering van het Russische arbeidersgezin uit eerste hand. Het is dezelfde Dostojevski die als jongeman getuige was van een kinderverkrachting en wiens vader werd vermoord door zijn persoonlijke lijfeigenen: verknipte boeken over verknipte mensen worden geschreven door verknipte geesten.

En Dostojevski hád een verknipte geest. Hij was een socialist én een gelovige. Hij was een gokverslaafde die leefde met chronische schulden, maar hij had ook de barmhartigheid om de schulden van zijn zieltogende broer mee op zijn eigen schouders te laden en zo een gevangenisstraf als hardnekkige schuldenaar te riskeren. En hij was net als Raskolnikov in Misdaad en Straf een radicale nihilist en anarchist, maar zijn werk verried evengoed het engagement van een wereldverbeteraar.

Het was die anarchistische activist die in 1849 geboeid naar een plein in Sint-Petersburg werd gebracht voor een publieke executie. In groepjes van drie werden de leden van de Petrachevskigroep voor het vuurpeloton gebracht. En toen Fjodor Dostojevski, samen met dichter Aleksey Pleshcheyev en schrijver Sergei Durov, oog in oog met zijn beul kwam te staan: coup de théâtre! De vinger ging van de trekker, de executie werd afgelast en Dostojevski kreeg gratie. De hele executie was een schijnvertoning geweest om de revolutionairen eens goed bang te maken. Hun doodvonnis werd omgezet in een werkstraf in Siberië, en zo mocht ook Dostojevski vier jaar van zijn leven slijten in een smerig werkkamp in Omsk. Na een verplichte legerdienst van nog eens vijf jaar zou de schrijver wel zijn bekendste boeken schrijven – waaronder Misdaad en Straf en De gebroeders Karamazov – maar tot aan zijn dood in 1881 werd Dostojevski door de politie in de gaten gehouden.

VINCENT BYLOO