Nooit trachtte de televisie zo veel realiteit te registreren als nu, en toch maakt geen enkele programma zo het verschil als Striptease deed tussen 1985 en 2002. ‘Wij gingen in het vet’, zegt Luckas Vander Taelen over het legendarische RTBF-programma dat op Canvas een tweede leven krijgt. ‘We filmden verder als anderen stopten.’
Een vrouw van 93 die zich zorgvuldig uitkleedt, terwijl de camera met ingehouden adem volgt hoe ze uit haar onderbroek stapt. Een vader die voor zijn zoon de droom verzint de beste motorrijder ter wereld te worden, maar van die droom een gevangenis maakt. De beelden zijn blijven hangen. Meestal denk ik met weinig meer dan een mild spottende grijns terug aan de programma’s uit mijn jeugd. Merlina, Mik, Mak en Mon, Het veenmysterie, het gros van Panorama en dat eindeloos voortkabbelende Dynasty. En dan was er Striptease. Verboden terrein voor de twaalfjarige die ik toen was. ‘Veel te vulgair’, oordeelde de huiselijke censuurcommissie. Maar de video bestond al en van programmeren wist ik net iets meer. Ik keek clandestien en leerde beter Frans dan op school mogelijk was. Plots was er die drijfveer om een werkelijkheid te begrijpen die op televisie onthuld werd – een werkelijkheid die soms bevreemdend was, maar bij momenten ook zo herkenbaar dat het verwarrend was.
CAMERA ALS LEUGENDETECTOR
Vijfentwintig jaar na datum blijken de meeste reportages min of meer schimmelvrij. Meer zelfs: door de losse camera, het ontbreken van een bekende presentator en het beeld dat het verhaal stuwt, heeft Striptease nog steeds iets roekeloos en avant-gardistisch.
‘Je kunt het belang van Striptease moeilijk overschatten’, meent Luckas Vander Taelen, die drie jaar voor het Franstalige magazine werkte. De makers wilden zich niet door een taalgrens laten beperken, en hij maakte onder meer portretten van Eddy Wally, John Massis, Freddy Maertens én zijn groottante Martha, de oude vrouw die haar kleren uittrok omdat het nu eenmaal het uur was waarop ze zich altijd waste.
‘Ik was doodsbang om dat verouderde lichaam te zien’, vertelt Vander Taelen nu. ‘Anderen zouden daar gestopt zijn, maar ik moest voortfilmen. Dat was Striptease: het naakte lichaam van een 93-jarige vrouw durven te tonen, in alle waardigheid. Wij wilden de mensen in hun geheel vatten.’
‘We waren niet tevreden met wat ze ons vertelden’, vervolgt hij. ‘We dwongen hen om de waarheid achter de pose te laten zien. Vaak filmden we net iets langer door dan ze verwachtten. Dat creëerde ongemak. Eddy Wally, bijvoorbeeld. Hij schreed in een knalgeel pak de trap af, lachte kamerbreed en wij bleven filmen, lang na die glimlach verdwenen was. Plots zag je Eddy Wally ongeduldig worden en brak de ergernis op zijn gezicht door.’
De Luikse regisseur Manu Bonmariage en de producer Jean Libon gelden als de geestelijke en werkelijke vader van Striptease. Het begon met een reportage die ze maakten over een man die nabij La Louvière zijn boerderij had gebarricadeerd uit protest tegen de dreigende inbeslagname. ‘Vive la Liberter’ had hij op kartonnen borden gekalkt, met ‘-er’. Bonmariage en Libon stonden iedere dag aan zijn poort, kregen zijn verhaal te horen en waren erbij toen de politie met de deurwaarder het huis binnenviel en de vier koeien van de man één voor één naar buiten sleepte.
‘Het had ons diep geraakt en we wilden er iets mee doen’, vertelt Bonmariage. ‘Het idee achter Striptease was simpel: de maatschappij uitkleden. Met respect voor het onderwerp, maar niet zonder het in vraag te stellen. De camera is een schitterende leugendetector en die kracht gebruikten we. Niet door ons boven de mensen te plaatsen of te doen alsof we het beter weten, maar door hen één te laten worden met de camera. Men heeft het altijd over cinéma vérité, eigenlijk was het cinéma directe. Er stond niemand tussen onderwerp en camera. We volgden geen vaste regels, maar er was een ongeschreven dogma: geen commentaarstem, geen verborgen camera, geen toegevoegd geluid. De naakte werkelijkheid.’
‘Het was een manier van kijken’, gaat Vander Taelen verder. ‘ Striptease draaide nooit om het gesprek of het discours, maar om wat je zag. We richtten de camera vaak op details waarvan wij vonden dat ze meer over het personage vertelden dan wat dat zelf zei.’
Bonmariage: ‘En waarvan de mensen zich meestal niet bewust waren. Ik heb bijvoorbeeld heel veel portretten gemaakt van mensen die overtuigd waren van hun eigen grote gelijk, zoals aristocraten en politici. Wij doorboorden die zekerheid. Dat had soms verstrekkende gevolgen. Vooral omdat de mensen niet voorzien waren op de reacties van hun omgeving. Ik ken minstens een iemand die gescheiden is na een uitzending van Striptease. Ik ben hem nadien nog een paar keer tegengekomen. Hij verzekerde me dat zijn leven nu veel beter was, maar ik denk dat we soms ook het omgekeerde veroorzaakten. Of ik me daar schuldig over voel? Neen, want we werkten altijd in volle openheid en eerlijkheid. We waren geen voyeurs. We lokten niets uit. Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor wat ze doen.’
DE KLEINSTE KANTJES
Vander Taelen en Bonmariage vertegenwoordigen twee gemeenschappen en generaties. Bij Bonmariage speelde de erfenis van mei ’68 mee, de drang om gezag onderuit te halen. ‘Dat had met mijn jeugd te maken’, vertelt hij. ‘Ik groeide op in een klein dorp in de Ardennen en werd geacht de dingen te aanvaarden zoals ze waren. Als de pastoor zei dat we niet naar de gemeenteschool mochten, dan was dat zo. Ik vond dat snel onzin. Die weigering om de voorschriften van het leven te volgen, is gebleven.’ Met Vander Taelen deelt hij de fascinatie voor de mens en dan vooral voor diens kleinste kantjes.
Marco Lamensch, samen met Jean Libon producer van ‘Striptease’, omschreef het programma als ‘de sociologie van de menselijke relaties’. Wat verstaan jullie daaronder?
Vander Taelen: Een mooi voorbeeld daarvan was de film die ik maakte over John Massis. Hij woonde samen met zijn moeder. Terwijl ik bezig was, voelde ik enerzijds de enorme haat die de moeder voor haar zoon koesterde en anderzijds de eenzaamheid die steeds meer op Massis’ schouders drukte. Stilaan verschoof het uitgangspunt van de reportage. Dat hij treinen met zijn tanden voorttrok, werd het decor; zijn eenzaamheid het eigenlijke onderwerp.
Bonmariage: Een kritiek op Striptease was dat we ons nogal gemakkelijk aan de zelfkant van de maatschappij begaven, maar ik denk dat we evenveel rijken en notabelen in beeld hebben gebracht. Mijn laatste Striptease ging over een pastoor en de vrouw met wie hij al jaren samenleefde. Op een bepaald moment begon die pastoor me uit te schelden. Hij wist dat ik ook voor Arte werkte en wilde enkel diirgaan als het een film voor Arte werd. Striptease vond hij te min. Ik antwoordde hem: ‘Van mij mag je voor de camera je gal spuwen.’ Het werd een bijzonder ontluisterend portret. Niet door wat wij deden, maar door wat de pastoor beweerde.
De facebookgroep ‘Amoureux des émissions Strip Tease’ vat het programma samen als ‘C’est ça la Belgique’. Was het dat inderdaad?
Bonmariage: Volgens mij wel, al was dat niet het uitgangspunt. Het beste bewijs dat Striptease aan de Belgische ziel peuterde, zijn de moeilijkheden die we ondervonden om het in Frankrijk te lanceren. In tegenstelling tot de gemiddelde Belg heeft een Fransman een beeld van zichzelf waarop hij behoorlijk fier is. De Fransen hielden er niet van dat we aan dat beeld raakten, laat staan het omverduwden. Ook in België waren de mensen niet altijd blij met wat we deden. Niemand vindt het fijn om zijn ware aard te laten ontrafelen, maar al bij al stoorde men zich er niet echt aan. Een Belg is een Zinneke, hij is niet pur et dur Vlaming of Waal, maar een mengelmoes van invloeden. We zijn niet voor niets het land in Europa dat het vaakst onder de voet is gelopen. Zuiverheid bestaat niet.
Vander Taelen: Net zoals Striptease in Frankrijk niet evident was, zou het dat in Nederland ook niet zijn. Er staat geen taalbarrière tussen Vlaanderen en Nederland, maar de cultuur is niet dezelfde. De benadering van Striptease is moeilijk te exporteren, want erg Belgisch. De makers hadden dat snel begrepen en hebben de intelligentie gehad een beroep te doen op jonge Vlaamse regisseurs. Ik herinner me nog dat gesprek met Libon. ‘We hebben de hele wereld gezien’, zei hij. ‘Maar we weten niet wat er in Vlaanderen gebeurt.’ Die wil om Vlaanderen te leren kennen, bestaat nog steeds. Ondanks, maar ook dankzij Bart De Wever. We mogen niet vergeten dat er steeds meer Vlamingen naar Wallonië verhuizen en dat er zeer veel Vlamingen hun vakanties in Wallonië spenderen. Eerlijk: ik denk dat de tijd rijp is voor uitzendingen die de reële grenzen in dit land, maar vooral die in onze hoofden overstijgen
Is dat de ‘kloof van de media’: we weten niet meer wat er aan de andere kant van de taalgrens gebeurt?
Vander Taelen: Het is niet zo dat we elkaar niet meer kennen: we hebben elkaar nooit gekend. Striptease ondernam een poging om België te onderzoeken, maar je mag niet vergeten dat het enkel op de RTBF liep. Mensen van de VRT hebben me eind jaren 80 een paar keer aangesproken op het fenomeen Striptease. Ze vonden het geniaal, maar hebben het zelf nooit aangedurfd.
Bonmariage: Ik wil niet dat men Striptease opnieuw zou maken uit een fout belgicisme of om aan te tonen dat er zoiets als een Belgische ziel bestaat. We hebben nooit reportages gebracht omdat ze zich in Vlaanderen of in Wallonië afspeelden, wel omdat het onderwerp interessant was. Dat is een belangrijk onderscheid.
Over zo’n herlancering van ‘Striptease’ toonde Marco Lamensch, een van de producenten, zich onlangs in ‘Télémoustique’ erg pessimistisch: ‘Alleen al op de titel zou men afhaken.’ Oftewel: ‘Striptease’ zou nu niet meer mogelijk zijn.
Vander Taelen: De commercie heeft gewonnen op tv, ook al is de openbare omroep zogezegd de grootste. Het geniale van Striptease was dat we iets begonnen dat nog niet bestond. Als je nu zoiets zou lanceren, moet dat voor een testpanel komen en vervolgens zo geformatteerd worden om het binnen het marketingdenken te passen. Striptease is nooit onderzocht. Het dreef op intuïtie. Bovendien werd het in primetime uitgezonden. Begin er maar eens aan: een tv-bons overtuigen dat hij zijn soap, quiz en Man Bijt Hond moet opgeven.
Bonmariage: Striptease staat haaks op de geest van deze tijd. Als je aan de normen morrelt die wij hanteerden, krijg je een vorm van reality-tv die al in overvloed wordt gemaakt. Tegenwoordig is tv amusement. Striptease was dat ook, maar niet in de eerste plaats: zelfkritiek en zelfspot waren essentieel. Wij zochten naar de onderliggende natuur van de mens. Om dat te bereiken had je tijd nodig en het volste vertrouwen van de mensen die je in beeld brengt. Mensen staan nu veel wantrouwiger tegenover de televisie. Op het einde voelden we dat al aan. ‘Ik vind Striptease geweldig’, zeiden de mensen vaak. ‘Maar ik wil er niet in komen. ‘
STRIPTEASE
Vanaf dinsdag 11/1 om 22.05 uur op Canvas.
DOOR TINE HENS
LUCKAS VANDER TAELEN ‘We zochten naar de waarheid achter de pose. Zelfs Eddy Wally werd bij ons ongeduldig.’ MANU BONMARIAGE ‘Ik ken iemand die door ‘Striptease’ gescheiden is. Maar schuldig voel ik me daar niet om.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
