Wordt Yorgos Lanthimos politiek met ‘Bugonia’? ‘Uiteindelijk zijn we allemaal een soort complotdenkers’

Wat krijg je als je ecologisch activisme, buitenaardse complottheorieën en sadistische kolder in de blender gooit? Yorgos Lanthimos, Emma Stone en Jesse Plemons over Bugonia, hun scifi-satire waarin geloof, geld en groepswaan met de grimas worden gefileerd. ‘Ik ben nog steeds bang op de set, en Yorgos geniet daar zichtbaar van.’

Voor wie bij het woord ‘bugonia’ spontaan denkt aan een vergeten pastasaus, of een tropische ziekte die je oploopt na een zwoele nacht met een mysterieuze adonis: think again. In de mediterrane mythologie is het de bizarre overtuiging dat bijen spontaan uit het rottende karkas van een os kunnen ontstaan – een ritueel dat leven uit de dood perst, alsof Moeder Natuur haar eigen kringloopwinkel runt. Maar Yorgos Lanthimos, meester van ongemak en absurdisme, geeft aan dit antieke idee in zijn tiende langspeler een heel eigen, hedendaagse twist. Alsof je iets anders kon verwachten van de Griekse filmsater achter de dystopische datinghel van The Lobster (2015), het barokke venijn van The Favourite (2018), en de steampunk-sprookjeswaanzin van Poor Things (2023)?

Bugonia is een remake van Jang Joon-hwans Zuid-Koreaanse cultklassieker Save the Green Planet! uit 2003, maar laat je niet misleiden door het woord ‘remake’. Lanthimos herneemt het uitgangspunt – twee jonge mannen kidnappen een ceo omdat ze geloven dat ze een alien is die de planeet wil vernietigen – en transformeert het tot een claustrofobisch duel. In de rechterhoek: Michelle, een big pharma-bazin met de glimlach van een TED Talk en de ethiek van een algoritme (Emma Stone). In de linkerhoek: Teddy, een bijenkweker met mommy issues en een moreel kompas dat op tilt staat (Jesse Plemons). Het resultaat is een theaterstuk in een kelder, een horrorsatire op het kapitalisme, een psychodrama over ecologische wanhoop, en vooral: een groteske komedie over de menselijke neiging tot zelfvernietiging.

Lanthimos draaide op het Griekse eiland Milos, hoewel Bugonia zich afspeelt in niet nader genoemde stad in de VS. Oorspronkelijk wilde hij ook filmen op de Akropolis in Athene, maar dat werd geweigerd door de Griekse autoriteiten – een ironie die niet verloren gaat in een film die zich afspeelt tussen de ruïnes van morele en ecologische systemen. De cinematografie is opnieuw van Robbie Ryan, Lanthimos’ vaste beeldleverancier sinds The Favourite. Zijn werk op 35mm VistaVision is tegelijk intiem en monumentaal, een visuele paradox die de film weerspiegelt. Jerskin Fendrix vult dat aan met een dissonante, pulserende score die Lanthimos’ wereld van speelse misantropie voor de derde keer muzikaal tot leven brengt.

Achter de schermen is Ari Aster aanwezig als producent – een samenwerking die voelt als een ontmoeting tussen twee priesters van moderne malaise. Aster, bekend van de horrorhit Hereditary, de drie uur durende zenuwinzinking Beau Is Afraid en recent nog de post-pandemische westerntrip Eddington, brengt zijn eigen fascinatie voor paranoia mee. Oorspronkelijk was het zelfs Aster die Bugonia wilde regisseren, tot hij besefte dat het verhaal beter paste bij Lanthimos’ licht ontregelende gevoel voor moraal en misverstand. ‘Het was een geschenk’, zegt Lanthimos over het moment dat het scenario van Will Tracy – scenarist van de successerie Succession en de culinaire klassensatire The Menu – in zijn mailbox viel. ‘Het was een van die scripts die ik in één ruk las: spannend, slim, en tegelijk moreel troebel. Dat is precies wat ik zoek. Ik moest het gewoon maar maken.’

***

We spreken in het Londense Corinthia Hotel, waar de drie protagonisten – Lanthimos, Emma Stone en Jesse Plemons – met stijf gelach en te weinig slaap aan hun persdag beginnen. De marmeren lobby glimt als een tempel, de geur van gepolijst leer vermengt zich met die van koffie. Een nerveuze pr-assistente bewaakt de tijd alsof het een ritueel betreft. Lanthimos zit achterover, kalm als een chirurg, ondoorgrondelijk als een orakel. Stone lacht om iets wat ze zelf niet meer herinnert: ‘Ik heb drie uur geslapen, geen idee waar ik ben.’ Plemons kijkt bedachtzaam, alsof hij elk antwoord tegen zijn personage afweegt.

De samenwerking tussen Lanthimos en Stone is inmiddels uitgegroeid tot een alliantie, een soort Grieks-Amerikaanse variant op Federico Fellini en Marcello Mastroianni, maar dan met minder sigarettenrook en meer ongemak. The Favourite, Poor Things, Kinds of Kindness, en nu Bugonia: vier films in zeven jaar tijd. ‘Voor ik Yorgos ontmoette, had ik enkel Dogtooth gezien’, bekent Stone, verwijzend naar Lanthimos’ sarcastische parabel die hem in 2008 op de internationale filmkaart prikte. ‘Zelfs The Lobster niet, want die was nog niet uit. Maar zodra we samenwerkten, wist ik: dit is iemand bij wie ik me veilig voel. Dat vertrouwen is nooit meer verdwenen.’

Zodra Stone – die Bugonia ook mee produceerde – over hun samenwerking begint, schiet ze wakker, alsof ze het heeft over een oude vriend die haar telkens opnieuw weet te verrassen. ‘Ik denk dat we gewoon elkaars taal spreken. Het is zoals in elke relatie. Hoe meer tijd je samen doorbrengt, hoe beter je elkaar begrijpt – tot het punt waarop je eigenlijk niet eens meer hoeft te praten. Soms is te veel uitleg zelfs contraproductief. Het is een heel intuïtieve manier van werken. Je leest het script en je gaat er je eigen weg mee op. Er is niet veel uitleg nodig. Soms zelfs geen woorden. Ik weet intussen dat ik van Yorgos toch zelden een direct antwoord krijg, en dat is het bevrijdende. Hij dwingt je om te spelen, te ontdekken. Alles wat te veel verklaart, wordt bij hem meteen minder interessant.’

Lanthimos glimlacht droog: ‘Emily weet intussen hoe weinig ik zeg. En dat dat meestal genoeg is.’

Opvallend: hij noemt haar steevast Emily – haar echte voornaam, die Emma, zoals ze in recente interviews aangaf, zelf ook weer is gaan omarmen. Niet als een rebranding, maar als een terugkeer naar iets puurs, iets persoonlijks. En dat in een industrie waar namen vaak glimmende labels zijn.

Begon Stone als het guitige gezichtje uit Easy A en The Amazing Spider-Man, dan is ze inmiddels geëvolueerd tot een rasactrice die haar rollen met chirurgische precisie en een flinke dosis lef te lijf gaat. Maar twee Oscars verder – ze triomfeerde al voor La La Land en Poor Things – blijft ze heerlijk onaangepast: ‘Het enige wat telt, is dat ik nog steeds bang ben op set. En Yorgos geniet daar zichtbaar van.’

Ze zegt dat ze zich dan ook volledig overgeeft aan wat het script en de rol vragen. ‘Het is altijd een samenwerking,’ aldus Stone. ‘Maar als er iets is waar ik het niet mee eens ben, dan praten we erover – en dan doe ik het toch. Dat is meestal de uitkomst. (lacht)’

Lanthimos bevestigt: ‘We praten erover, en ik zeg nee.’ Of dat betekent dat ze spijt heeft van bepaalde dingen? ‘Nee,’ antwoordt Lanthimos grijnzend, terwijl de vraag eigenlijk aan Stone is gericht, ‘ze heeft nergens spijt van.’

***

Jesse Plemons, die in Kinds of Kindness – Lanthimos’ vorige, minder warm onthaalde drieluik over macht, manipulatie en morele verdwazing – al drie uiteenlopende personages vertolkte, noemt het werken met de Griekse meester van de Weird Wave ‘een oefening in vertrouwen’. ‘Je weet dat Yorgos nooit zal uitleggen wat een film precies betekent’, zegt hij. ‘Hij laat je bewust verdwalen – maar op een manier die ruimte geeft. Mijn personage, Teddy, leeft in een wereld waarin alles een complot lijkt. En eerlijk? Dat is tegenwoordig niet eens zo vergezocht. We zitten allemaal in een soort complot.’

Dat laatste is geen grap. Bugonia is doordrongen van de tijdsgeest van complotdenken, fake news en morele paniek in bulkverpakking. ‘Ik heb een eigen theorie’, grijnst Plemons – die ook al te zien was in Paul Thomas Andersons The Master, Jane Campions The Power of the Dog en Martin Scorsese’s Killers of the Flower Moon. ‘Dat we allemaal complotdenkers zijn, alleen op een subtiel niveau. We worden voortdurend beïnvloed – koop dit, geloof dat, klik hier. Teddy is gewoon een extreme versie van iets wat in ons allemaal zit.’

De Texaanse kameleon lacht: ‘Ik heb trouwens een vriend die echt alles weet over aliens. Die gaat naar die ufo-conventies in Nevada, en hij kent alle namen van de mensen die beweren dat ze ‘iets’ hebben gezien. Na de film heb ik uren naar hem geluisterd, gewoon uit fascinatie. Het is een soort moderne mythologie. Mensen hebben in deze tijden nood aan mysterie, aan het idee dat er meer is dan wat ze kunnen bewijzen. Daar komt ook de aantrekkingskracht van cinema vandaan, denk ik.’

Lanthimos knikt bedachtzaam: ‘Precies. En met de opkomst van AI wordt het nog moeilijker om te onderscheiden wat echt is. Reclame, politiek, technologie – alles manipuleert ons subtiel. Misschien is dat de toekomst: een wereld waarin iedereen zijn eigen waarheid fabriceert. Je zult zelf moeten onderzoeken, zelf moeten geloven, en dat is wat ons uiteindelijk allemaal een soort complotdenkers maakt.’

***

Dat soort reflecties zijn Lanthimos niet vreemd – zijn films lijken vaak op filosofische experimenten vermomd als absurdistische parabels, waarin de werkelijkheid net genoeg verschuift om je ongemakkelijk te laten lachen. Of dat nu gebeurt via de kille moraal van The Killing of a Sacred Deer, waarin schuld en vergelding worden afgewogen als een klinisch offer; of via de giftige hofintriges van The Favourite, als een grotesk, psychoseksueel bal masqué. ‘Ik probeer altijd iets te maken wat vragen stelt over onze natuur, over de maatschappij, over de politieke situatie. Soms is dat direct, soms meer verhuld. Deze film is een van de meer directe. En hoe verder we kwamen, hoe relevanter hij werd. Toen Will Tracy het scenario schreef, vijf jaar geleden, had niemand kunnen voorzien dat het zó actueel zou aanvoelen. Het is een ongelukkige samenloop van omstandigheden. De toestand van de wereld wordt nu haast letterlijk weerspiegeld in de film. Zelfs de dialogen lijken uit de realiteit geplukt.’

Stone vult aan met een ontwapenende bedenking: ‘Complotten zijn er altijd al geweest, vanaf het moment dat mensen verhalen begonnen te vertellen. Neem religie, bijvoorbeeld. Sorry, maar ik vind dat God de slechtste pr ooit heeft. Het idee van een jaloerse mannelijke god die je eist te aanbidden of je anders verdoemt? Als iemand mij dat zou vertellen over een vriend, zou ik zeggen: verbreek die relatie meteen. Dat dat eeuwenlang als spiritueel model heeft gediend, vind ik zowel fascinerend als diep verontrustend.’ Ze lacht, half schuldig, half triomfantelijk. ‘Ik weet dat ik het misschien beter niet zou zeggen. Maar er zit een lijn tussen geloof en indoctrinatie, en die wordt in deze film voortdurend onderzocht.’

Stones uitspraak – verfrissend on-Hollywoodiaans – raakt aan de kern van Bugonia: de zoektocht naar waarheid in een wereld die enkel nog overtuigingen kent, waarin feiten tot lifestyle-accessoires zijn herleid. ‘Ambiguïteit is het enige eerlijke antwoord’, knikt Lanthimos. ‘We kunnen enkel proberen een balans te vinden tussen wat we duidelijk willen zeggen en wat open moet blijven. Elk moment in het proces – van schrijven tot montage – schuift dat evenwicht op. Telkens maak je een andere film. Soms denk je: ik miste iets. Soms ontdek je dat je iets beter niet had ingevuld. Cinema is geen wetenschap.’

Toch is Bugonia een van zijn meest politieke films tot nu toe. Waar The Favourite macht als erotisch spel ontleedde, en Poor Things een grotesk feministisch frankensteinverhaal serveerde, legt Bugonia het zenuwstelsel bloot van een samenleving die zichzelf ondermijnt in naam van de vooruitgang. De ceo – Stone als opportunistische farmareuzin – en haar ontvoerder – Plemons als getraumatiseerde bijenkweker – zijn geen tegenpolen, maar elkaars spiegelbeeld: beiden gedreven door geloof, schuld en zelfrechtvaardiging. ‘Het is makkelijk om Michelle te haten’, zegt Stone. ‘Maar ze is ook een product van een systeem dat hypocrisie beloont. Ze gelooft écht dat ze iets goeds doet. En dat maakt haar gevaarlijker.’

***

Lanthimos’ fascinatie voor macht en onmacht krijgt hier een ecologische dimensie. Bugonia is evenveel ecohorror als satire: een film die begint als een pleidooi voor de planeet en eindigt als een biecht over menselijke hoogmoed. ‘Ik wilde geen film maken die preekt’, zegt Lanthimos, die dit jaar ook een promospot draaide met Scarlett Johansson in opdracht van modehuis Prada – zelfs een gevierd cultuurcriticus moet af en toe een designerhandtas aanprijzen om de rekeningen te betalen. ‘Mensen zijn slim genoeg om zelf verbanden te leggen. Maar als iemand deze film verlaat met een gevoel van moreel ongemak, dan hebben we iets geraakt.’

De film is ook fysiek intens. En niet alleen omdat er minstens evenveel in geslagen, gegild en gerend wordt als in een safespace waar plots een afwijkende mening binnensluipt. Stones beslissing om haar hoofd echt kaal te scheren tijdens de opnames – ‘Dat was geen trucage of prothese, hoor’ – is emblematisch voor Lanthimos’ methode: acteren als overgave. Als ritueel offer. ‘Dat moment was niet gepland als spektakel’, zegt ze, haar koperrode haar ondertussen alweer in een pixie cut. ‘Het was gewoon logisch voor Michelle: ze ontdoet zich van haar façade, letterlijk. En tegelijk is het een performance, een berekende daad van controleverlies. Dat soort tegenstrijdigheden, daar leeft Yorgos van.’

Aan het einde van het gesprek, wanneer de pr-assistente niet zo discreet op haar horloge tikt, keert het trio nog één keer terug naar het idee van waarheid. ‘Het is een proces’, zegt Lanthimos, die voorlopig nog geen nieuw project in de pijplijn heeft. ‘Een voortdurende onderhandeling tussen intentie en interpretatie. Je weet nooit wat mensen eruit halen. En dat is oké.’ Plemons pikt in: ‘Ik denk dat dat de reden is waarom ik zo van Yorgos’ films hou. Ze weigeren te kiezen tussen betekenis en mysterie.’ Stone knikt instemmend. ‘We geven geen verklaringen,’ zegt ze, ‘we stellen alleen vragen – en hopelijk de verkeerde, de ongemakkelijke.’

Met Bugonia – tegelijk Lanthimos’ meest toegankelijke én meest direct bijtende werk – lijkt de cirkel van zijn absurdistische universum rond. Voorlopig toch. De film is een pamflet en een spiegel, een klaagzang en een grijnslach tegelijk. Hij toont een wereld waarin de mens zichzelf blijft aanbidden, zelfs wanneer die zich vrijwillig opsluit in zelf ontworpen martelkamers, zich verliest in uitzinnige complottheorieën, en buitenaardse paranoia omarmt alsof het religie is. Zelfs wanneer hij allang tot stof is vergaan, blijft hij hopen dat er nog bijen zullen komen uit zijn karkas – als een laatste wanhopige poging om relevant te blijven in een ecosysteem dat hem allang heeft uitgewuifd. ‘De geschiedenis leert ons uiteindelijk alleen dit: dat de mensheid niets uit haar wil leren,’ zei Georg Wilhelm Friedrich Hegel ooit.

Of was dat Andrew Tate?