‘Wat wás dat nu eigenlijk?’ Een woordje uitleg bij ‘Mother’, de meest gehate film van het jaar

Het is mother! Niet Mother. Blijkbaar is dat belangrijk.

Sinds 1979 hebben negentien films een ‘F’ gescoord bij CinemaScore, een researchbedrijf dat exitpolls bij cinemabezoekers verzorgt. Disaster Movie staat in die lijst. De Lyndsay Lohan-film I Know Who Killed Me hoort erbij. En sinds kort vindt u er ook Darren Aronofsky’s Mother terug, de film die hij met zijn huidige vriendin Jennifer Lawrence draaide. Weinig films werden dit jaar door de kijker zo hard gehaat als Mother. Meer zelfs: ‘De film die kijkers zo hard haten dat je hem moet zien’ werd de onofficiële reclameslogan van de film. Bij de Amerikaanse première kwam Aronofsky op voorhand al zijn excuses aanbieden. ‘Nu lachen jullie nog, maar over dik anderhalf uur zullen jullie me allemaal haten. Dus bij deze: ik zou me graag bij voorbaat excuseren.’ Mother had een rare, rare promocampagne.

Het was dan ook een rare, rare film.

Ter opfrissing van uw geheugen: Mother begint met Jennifer Lawrence die wakker wordt in een bed. Ze blijkt zich bezig te houden met de restauratie van het afgebrande huis van haar vriend, een dichter, gespeeld door Javier Bardem. De huiselijke harmonie wordt vestoord wanneer Ed Harris komt aanbellen en even later ook zijn vrouw Michelle Pfeiffer. Het koppel, fans van Bardems werk, weet binnen te dringen in diens schrijfkamer, alwaar ze een mysterieus kristal laten vallen. Bardem is daar pissig over. Als in: hij timmert de kamer dicht. Vervolgens komen ook Harris’ en Pfeiffers twee zonen voor een bezoekje langs. Ze krijgen ter plekke ruzie, waarbij de ene de andere de kop in slaat. En dan gaat het plots snel.

De exacte opeenvolging van de gebeurtenissen weten wij ook niet meer, maar we geloven dat Bardem een gedicht schrijft dat mensen zo fantastisch vinden dat ze naar zijn huis trekken. Als in: met duizenden. Bardem zegt aan de bezoekers dat ze mogen doen alsof ze thuis zijn, waarna ze zijn meubels kapotslaan en de pompbak uit de muur trekken, want dat is blijkbaar wat mensen doen als je zegt dat ze moeten doen alsof ze thuis zijn. Er breken rellen uit. De politie valt binnen. Iemand begint een oorlog. Het leger rukt uit. Terroristen vallen aan. Bardems uitgeefster begint geboeide gevangenen te executeren.

En dan wordt er een baby opgegeten.

Als in: er wordt een baby opgegeten.

Het was veruit het ziekste stuk van Mother: het laatste kwartier, waarin Lawrence van een baby bevalt, die meteen na de geboorte gekaapt wordt door de mensenmeute. Zijn nekje wordt gebroken. De massa begint hem op te eten. Aronofsky toont dat in close-up. Oprecht: we hadden medelijden met de cinemabezoeker die op vrijdagavond naar ‘de nieuwe film van Jennifer Lawrence en het is iets met mama’s’ gaat kijken en dan dát te zien krijgt.

We snappen ze dus wel, de mensen die naar buiten zijn gelopen.

Alleen: als ze er iets van hadden willen begrijpen, waren ze beter blijven zitten.

***

De titel van Mother is niet Mother, zoals overal geschreven werd, maar wel mother! Met een kleine m en een uitroepteken dus. Dat is geen typografische spielerei, aldus Aronofsky, maar een sleutel om de film te begrijpen. ‘Kijk naar de aftiteling en het zal duidelijk worden’, zei hij. Mocht u dat na afloop van de film gedaan hebben, had u wellicht iets meer gesnapt van Mother. Elk personage werd in de aftiteling met kleine letter geschreven, behalve eentje. ‘Him’, de rol van Javier Bardem, kreeg een hoofdletter. Een beetje zoals die andere Hij die met een hoofdletter geschreven wordt.

U weet wel: God.

Doordat Mother zo nadrukkelijk als een horrorfilm vermarkt is – kwestie van de gevoelige kijker op voorhand wat af te schrikken – was het makkelijk te missen wat de film werkelijk is: een religieuze allegorie. De aftiteling laat daar geen twijfel over. Ed Harris en Michelle Pfeiffer zijn ‘man’ en ‘woman’, hun zonen ‘eldest son’ en ‘younger brother’. Dat had even goed ‘Adam’, ‘Eva’, ‘Kaïn’ en ‘Abel’ kunnen zijn. Jennifer Lawrence is dan weer ‘mother’, een verwijzing naar Maria, de vrouw die met God een kind kreeg. Dat dat kind dan Baby Jezus is, had u zelf ondertussen ook al door. Dat is het raamwerk van Mother: een mix van oudtestamentische en nieuwtestamentische verhalen over de rib van Adam (het litteken op Ed Harris’ rug), de Tuin van Eden (Bardems schrijfkamer), de Verboden Vrucht (het kapotte kristal) en Baby Jezus die voor de Mensheid Stierf.

Wat nog altijd geen excuus is om een half opgegeten baby te tonen.

Maar toch.

Het is een context.

En er is meer. Mother eindigt met Jennifer Lawrence die het huis, alle bezoekers en zichzelf opblaast, waarna de openingsscène wordt hernomen – deze keer met een andere actrice die wakker wordt. Als Mother het verhaal van Genesis vertelt, dan is het een cyclische versie ervan, een idee waar Aronofsky al eerder mee speelde. Wie zijn vorige films gezien heeft, weet dat de regisseur een zwak heeft voor joods-christelijke thematiek, maar niet zonder er zijn eigen draai aan te geven. In Noah (2014), Aronofsky’s adaptatie van het verhaal van Noachs ark, was de zondvloed cyclisch: het was God die opnieuw en opnieuw de aarde schiep en weer kapotmaakte tot het goed zat. Dat was geen orthodoxe religie, voor alle duidelijkheid, maar Aronofsky’s vrije interpretatie ervan.

In Mother gaat hij nog een stap verder en lijkt hij een geheel eigen oorsprongsverhaal te fabriceren, waarin theologie, mythologie en zijn eigen persoonlijke obsessies samenkomen. Zowat overal is Aronofsky gaan verkondigen dat Mother een ecologische parabel is over hoe de mens de wereld verwoest. De beschimpte Jennifer Lawrence is in Mother niet alleen Moeder Maria maar ook Moeder Natuur – of Gaia, zo u wilt. En dan zijn er nog een rist andere dingen waar hij mee speelt. Er is het idee dat God een wereld heeft geschapen naar zijn mannelijke beeld – en in het nadeel van de vrouw. Er is het idee dat creativiteit en creatie een graad van egoïsme vereisen. Er is zijn fascinatie met aanbeden worden en religieuze waanzin. Er is zijn obsessie voor Jennifer Lawrence, de expressionistische cinema van Luis Buñuel en de horror van Rosemary’s Baby. Aronofsky pakte het allemaal en balde het samen in een steeds verder ontsporende genesisallegorie.

Merk in dat verband ook op dat de film zelf het verhaal van de Tuin van Eden echoot: net zoals de harmonie in de Tuin van Eden ontaardt, escaleert Mother van een zorgvuldig geconstrueerde genrefilm naar een schijnbaar ongecontroleerde beeldenstorm in zijn laatste halfuur. Dat lijkt geen toeval.

***

Mother wil veel zijn. Dat is de kracht van de film, maar vooral de zwakte. Verpakte Aronofsky in Pi (1998) of Black Swan (2010) zijn symboliek nog in een min of meer realistisch verhaal, dan lijkt Mother enkel en alleen uit symboliek te bestaan. En zo moeilijk als het is om de exacte betekenis van de allegorie te achterhalen, zo makkelijk is het om er gaten in te prikken. Als je beweert dat de apocalyps cyclisch is, haalt dat dan niet je ecologische punt volkomen onderuit? Denkt Aronofsky dat hij zelf een soort god van de creatie is? Speelt Jennifer Lawrence nu echt Moeder Natuur? Exact hóé belachelijk is het om de sleutel tot je film in de typografie van de titel te steken? En was er geen betere metafoor voor de zondvloed voorhanden dan een uit de muur getrokken pompbak?

In al zijn metaforiek is Mother ronduit groteske cinema geworden. Het merkwaardige: ook dat was misschien de bedoeling. Zoals gezegd: Mother is eigenlijk mother! En ook dat uitroepteken lijkt niet zonder betekenis. Airplane!, Safety Last!, Girls! Girls! Girls!, Faster Pussycat! Kill! Kill!, Attack of the Killer Tomatoes!: Hollywood heeft een uitgebreide traditie van films met een uitroepteken in de titel, maar het zijn nagenoeg allemaal ofwel komedies ofwel kitscherige cinema. In elk geval: films die zichzelf niet bijster serieus nemen. Het internet is dan ook al duchtig aan het speculeren dat dat is wat Aronofsky aan het doen is: zichzelf niet te serieus nemen. Ja, het laatste halfuur van de film is erover, maar dat was ook de bedoeling. Wie zich de boormachine uit Pi, de dubbele dildo uit Requiem for a Dream (2000) of het pathetische einde van Black Swan herinnert, weet dat Darren Aronofsky al eens eerder over de top is geweest.

Uiteindelijk is dat de vraag waar Mother op neerkomt: was dit een pretentieuze allegorie van een regisseur die de genialiteit van zijn eigen inzichten schromelijk overschat? Of was dit zelfbewuste, groteske shockcinema van een man die de mainstream eens een ander soort film wilde geven?

In elk geval: die dode baby had voor niemand gehoeven.

Is er een manier om dat te ontkijken?