Waarom we van de Joker houden

In Joker: Folie à Deux zingt een verliefde Joker covers van Jacques Brel voor Lady Gaga. We zien het Batman niet zo direct doen. Waarom de kleurrijke misdaadclown zoveel interessanter is dan de duistere superheld.

Vergeleken met zijn collega-superhelden slaat Batman geen belabberd figuur, maar wat is het een saaie, reactionaire brompot als je hem naast zijn kleurrijke, anarchistische aartsvijand de Joker zet! Terwijl de Dark Knight slechts één trucje kent, kun je met de Clown Prince of Crime werkelijk alle kanten uit. Het is een van de redenen waarom de iconische schurk blijft intrigeren en een zoveel betere entertainer is dan zijn nemesis.

Zoals je vroeger als acteur pas echt meetelde als je Hamlet had geïnterpreteerd, zo moet je nu de Joker hebben gespeeld. Joaquin Phoenix heeft meer glansrollen dan Kevin De Bruyne doelpunten bij de Rode Duivels, maar waar won de acteur uit Gladiator, Walk the Line, The Master en You Were Never Really Here zijn enige Oscar mee? Met de hoofdrol in Joker van Todd Phillips: een bekroonde, controversiële en razend populaire film waar Batman niet eens in voorkomt. Joker had veel meer affiniteit met seventies-cinema als Martin Scorseses Taxi Driver of The King of Comedy dan met het tegenwoordig dominante superheldengenre.

Het personage beviel Phoenix zozeer dat hij met Phillips begon te fantaseren over nieuwe avonturen. De Joker in Rosemary’s Baby, de Joker in The Godfather, de Joker in space? Ze kwamen uit bij een musical met Lady Gaga. Joker: Folie à Deux ging in wereldpremière op het Filmfestival van Venetië en toont een dansende, croonende Joker die de Engelstalige versie van Jacques Brels Ne me quitte pas zingt in een ultieme poging om de liefde van Lady Gaga’s Harley Quinn terug te winnen.

Geen acteur of actrice won ooit een Oscar door een superheld te vertolken, maar de Joker heeft er al twee. Tien jaar voor Phoenix kreeg Heath Ledger een postuum beeldje voor zijn sensationele ‘Why so serious?’-vertolking in Christopher Nolans The Dark Knight. Dat Jack Nicholson in 1989 níét genomineerd werd voor zijn baanbrekende interpretatie in Batman van Tim Burton, was dan weer de schuld van The Academy. Die keek toen nog neer op superheldenfilms en nomineerde ze hoogstens voor technische nevenprijzen. Nicholson, zelf een drievoudige Oscar-winnaar, herhaalde tot aan zijn pensioen dat hij bijzonder fier was op zijn ‘pop art’-vertolking.

Het is duidelijk: grote acteurs en regisseurs voelen zich tot de Joker aangetrokken omdat hij tot de verbeelding spreekt, en je hem op duizend-en-een manieren kan invullen. Die aantrekkingskracht was er al bij het prille begin.

Van camp naar chaos

Batman-tekenaar Bob Kane, scenarist Bill Finger en Jerry Robinson hadden jaren ruzie over wie nu het grootste aandeel had in de creatie van de Joker. Zeker is dat de superschurk in april 1940 opduikt in de eerste Batman-strip en dat zijn look zowel gebaseerd is op de joker uit het kaartspel als op Gwynplaine, het intrieste personage van Conrad Veidt in de expressionistische Victor Hugo-adapatie The Man Who Laughs (1928). In dat eerste nummer vermoordt de Joker zijn slachtoffers met een vergif dat op hun gezichten een groteske glimlach tovert. Het is de bedoeling dat hij op het einde zelf sterft, maar een eindredacteur die het potentieel van het personage voorvoelt, steekt daar een stokje voor. Met zijn diabolische grijns wordt de Joker Batmans ultieme aartsvijand, al ebben zijn sadistische trekken in eerste instantie weer weg. DC Comics merkt dat het vooral strips verpatst aan kinderen en doet aan zelfcensuur: grof geweld en gruwel zijn in de jaren vijftig en zestig uit den boze, zodat de Joker een onschadelijke grapjurk met absurde plannen en gekke gadgets wordt. De populaire tv-serie uit de sixties, met Adam West als Batman, sluit daarbij aan. Joker lijkt hier Batman eerder te plagen dan te bedreigen.

Op het vooruitgangsgeloof van de jaren vijftig en de flowerpower van de sixties volgt in de jaren zeventig de ontnuchtering. Strips mogen opnieuw donkerder en gemener zijn, en de Joker vindt zijn psychotische, angstaanjagende origine terug. Toch is de wereld in 1988 niet voorbereid op The Killing Joke, een graphic novel waarin auteur Alan Moore door de ogen van de Joker naar de wereld kijkt. De illustere schrijver, die ook Watchmen en V for Vendetta bedacht, schuift hem naar voren als een tragische, mislukte komiek die door één slechte dag volledig ontspoort. The Killing Joke wordt een ijkpunt voor de Batman-films van zowel Tim Burton als Christopher Nolan.

Het is de film van Burton die, dankzij de onvergetelijke vertolking van Jack Nicholson, van de Joker pas echt een legende maakt. Het grote publiek leert hem in Batman (1989) kennen als een complexe, psychotische meestercrimineel die zijn groene haar en witte gezicht te danken heeft aan een ongelukkige val in een zuurbad. Het is sindsdien wellicht de bekendste origin story van de schurk, maar er zijn er veel meer: Joker kreeg in de beginjaren van de strip met opzet geen eenduidig oorsprongsverhaal mee om het mysterie rond zijn figuur te vergroten en om nieuwe, elkaar desnoods tegensprekende invullingen en herinterpretaties niet in de weg te staan.

Een gouden zet, waar Christopher Nolan en Heath Ledger heerlijk op inspelen in The Dark Knight (2008), door de Joker meermaals een ander verhaal te laten vertellen over zijn verminkte gezicht. De ene keer beweert hij dat zijn dronken, agressieve vader hem permanent wilde laten glimlachen, de andere keer dat hij zichzelf met een scheermes bewerkte om zijn verminkte vrouw te tonen dat littekens niet zo erg zijn – waarna ze hem niet meer kon aanzien en wegliep. Zijn verzinsels tonen een nieuwe Joker als liefhebber van verwarring en chaos, een psychopaat die niet eens in geld geïnteresseerd is. Veel enger wordt het voor een Amerikaan niet, en al helemaal niet in de jaren na 9/11. In The Dark Knight wordt de Joker net geen verpersoonlijking van de terroristische dreiging die Amerika in een jarenlange kramp hield.

Patroonheilige van de incels

In 2016 meet Jared Leto zich met de groten en kruipt hij in de huid van de Joker voor de superschurkenfilm Suicide Squad. Als beruchte method actor speelt hij zijn rol van plaaggeest ook naast de set, en doet hij Will Smith en zijn andere collega’s al eens gebruikte condooms en levende ratten cadeau. Maar met zijn overdaad aan tattoos en zilveren tanden en zijn flamboyante, fluogroene kapsel ziet Leto er eerder uit als een ordinaire wannabe-rapper. Hij wordt voor een groot deel uit de film geknipt en van het doek gespeeld door Margot Robbie, die wel indruk maakt als Harley Quinn, het zotte lief van de Joker.

Drie jaar later is het de bert aan Joaquin Phoenix. Samen met regisseur Todd Phillips, die iets zoekt om The Hangover door te spoelen, waagt hij zich aan de Hamlet van het superheldentijdperk en gaat fysiek en geestelijk tot het gaatje. Het loont. Joker verovert in Venetië de Gouden Leeuw en haalt meer dan een miljard dollar op in de bioscopen. Samen verkennen Phoenix en Phillips de duisterste krochten van de geesteszieke Arthur Fleck, een uitgemergelde, dwangmatig lachende clown die zelf niemand aan het lachen krijgt. Door de nooit ophoudende stortbui van afwijzingen, vernederingen en misbruik zakt Fleck steeds dieper weg in waanzin en radicalisme, tot hij in clownspak drie rijke hufters doodschiet en ongewild het symbool van een opstand van de armen wordt – een rebellie die hem geen zak kan schelen.

In dit tijdperk van polarisering schiet de nieuwe Joker bij sommige journalisten en opiniemakers in het verkeerde keelgat. Ze schreeuwen moord, brand en fascisme omdat de film de Joker zou verheerlijken en zou goedpraten dat gemarginaliseerde blanke zielenpoten hun frustraties omzetten in bloedvergieten. En dat op een moment dat gewelduitbarstingen van geradicaliseerde incels – onvrijwillige vrijgezellen – in Amerika veel meer slachtoffers eisen dan buitenlandse terroristen. Mag je wel sympathiseren met een nihilistische antiheld met een verwerpelijk gedrag?

Fictieve personages die vragen oproepen en een debat uitlokken, zijn zeldzaam en nuttig, dus is het maar goed dat Phoenix niet was uitgelachen en Phillips niet was uitverteld. In een Joker als patroonheilige van de incels hebben ze uiteraard nooit geloofd, maar het valt wel op hoe ver ze hun protagonist in het vervolg Joker: Folie à Deux van die lezing weghouden. Ze maken er een musical van, met meer in het verhaal geïntegreerde zang- en dansnummers dan actiescènes en brutaliteiten. En ze voeren in eerste instantie de ongeschminkte Arthur Fleck op, als een man die helemaal niet wil moorden of revoluties ontketenen. Hij is na het neerschieten van Robert De Niro’s talkshowhost Murray Franklin – zie het onthutsende slot van de eerste film – opgesloten in Arkham Asylum, waar hij op zijn proces wacht. Terwijl zijn advocaat de doodstraf probeert te vermijden, ontmoet hij er Harleen Quinzel (Lady Gaga) en proeft hij voor het eerst van de liefde. Eindelijk een straal zon! Alleen is Quinzel niet op Fleck verliefd, maar op diens fascinerende alter ego, de Joker.

Arthur Fleck heeft niemand, de Joker heeft een leger hem verafgodende fans, de aandacht van de sensatiebeluste media én een geliefde. To be or not to be. Hij moet en zal de Joker zijn, maar wie of wat dat dan wel mag wezen, lijkt hij zelf niet goed te weten. Het zijn de anderen die het voor hem invullen: de personages in de film, maar net zo goed de kijker in de zaal. Hoe je hem ziet, zegt meer over jezelf dan over hem.

Joker: Folie à Deux biedt een tragische, maar interessante en confronterende kijk die perfect rijmt met de lange voorgeschiedenis van de Joker. Het is de ultieme versie van jouw favoriete schurk, tot er straks weer nieuwe acteurs, regisseurs of auteurs opduiken die hem volgens hun eigen, al dan niet met de tijdgeest rijmende visie inkleuren. Om naar uit te kijken.