Spike Lee in het hart van de KKK: ‘Hoe meer mensen stemmen, hoe minder kans extremisten maken’

Spike Lee rolt zijn strafste joint in jaren met BlacKkKlansman, een satirische thriller over een zwarte flik die in de jaren zeventig bij de Ku Klux Klan infiltreert. De vaandeldrager van de Afro-Amerikaanse cinema over erfelijk racisme in Hollywood, de naschokken van Charlottesville en de kw(a)al die Agent Orange heet. ‘Dat aanklager Robert Mueller met de voorhamer uithaalt naar Agent Orange: dat is wat ik geloof, wat ik hoop, waar ik voor bid.’

Young is Spike Lee (61) al een poos niet meer, maar angry is de man die de Amerikaanse cinema een sociaal geweten schopte met Do the Right Thing (1989), Jungle Fever (1991), Malcolm X (1992) en andere ‘joints’, zoals zijn films meestal op de credits worden aangeduid, nog steeds. En gelukkig maar. Dat blijkt eens te meer uit BlacKkKlansman, een film die zich op het eerste gezicht uitgeeft voor een satirische, op Hollywoodleest geschoeide seventiesthriller, maar onder zijn witte gewaad een venijnige molotovcocktail in de richting van racisme en discriminatie toen en nu gooit.

Voor het meer dan ooit van urgentie brandende verhaal inspireerde Lee, die het project aangeboden kreeg van Get Out-regisseur Jordan Peele, zich op de waargebeurde lotgevallen van Ron Stallworth (vertolkt door John David Washington, zoon van Lee-habitué Denzel), in 1973 een jonge Afro-Amerikaanse agent uit Colorado die er – aanvankelijk bij toeval – in slaagt om bij de Ku Klux Klan te infiltreren en daarvoor de hulp krijgt van zijn blanke, Joodse collega Flip Zimmerman (Adam Driver). De twee speurders weten het zelfs tot bij Imperial Wizard David Duke (Topher Grace) te schoppen, de leider van de Klan – en anno 2018 nog altijd het salonfähige, door de Republikeinen gedoogde gezicht van extreemrechts Amerika.

Om de analogie tussen de seventies en nu extra in de verf te zetten laat Lee het niet na om zijn film te eindigen met footage van de rellen en aanslag in Charlottesville van vorig jaar, waar duizenden neonazi’s en alt-rightaanhangers een optocht hielden. Bovendien loopt Ron tijdens zijn onwaarschijnlijke undercovermissie zowel de befaamde burgerrechtenactivist Kwame Ture, plus militanten van de toenmalige Black Panther-beweging tegen het lijf. Ze doen hem danig nadenken over de vraag of hij als zwarte flik eigenlijk niet meeheult met de blanke powers that be en zo de maatschappelijke status quo in stand helpt te houden.

Het punt dat Lee, tussen de politionele intriges door, wil maken? De Afro-Amerikaanse emancipatiestrijd is ook na Obama, BlackLivesMatter en OscarsSoWhite nog lang niet gestreden, en het zal meer dan een paar hashtags of knievallen tijdens the Star-Spangled Banner vergen om de structurele ongelijkheid te counteren. Bovendien, zo wrijft Lee er nog eens royaal in, heeft Hollywood zich altijd al een goed geoliede propagandamachine van de blanke hegemonie getoond. Dat verklaart meteen waarom hij ook beelden uit racistische überklassiekers als D.W. Griffiths The Birth of a Nation (1915) en Victor Flemings Gone with the Wind (1939) in zijn funky, explosieve mix gooit.

‘Op de filmschool in New York kregen we altijd te horen wat voor een vernieuwer Griffith wel was’, aldus Lee. ‘Dat was hij ook. Maar mijn docent repte met geen woord over de sociaal-politieke impact van zijn films. The Birth of a Nation was een ode aan de KKK, en schonk de Klan weer legitimiteit op een moment dat hij even van het voorplan verdwenen was. Het succes van die film heeft ervoor gezorgd dat er in het zuiden opnieuw zwarten werden gelyncht. Die film heilig verklaren zonder die dingen erbij te vertellen, zoals men decennialang heeft gedaan, is misdadig, een verraad aan de geschiedenis. Dat wil ik aankaarten in BlacKkKlansman, zoals ik het indertijd ook al wilde aankaarten met mijn allereerste kortfilm, The Answer (1980). Die ging ook over The Birth of a Nation.’

Kun jij als Afro-Amerikaanse filmmaker artistiek genieten van foute, racistische films?

Spike Lee: Ik ben er helemaal niet voor om films of kunstwerken te verbieden omdat ze een wereldbeeld reflecteren dat achterhaald is of gevaarlijke ideeën bevat. Moet je Huckleberry Finn in scholen verbieden omdat het woord ‘nigger’ erin voorkomt? Moet je screenings van The Birth of a Nation verbieden? Nee. Maar je moet kritisch blijven en de sociaal-politieke context benoemen. In Amerika hebben we jaren gezwegen en de ogen gesloten, met alle sluimerende racisme, onverwerkte pijn en woede van dien.

Hoe heb je het onwaarschijnlijke verhaal van Ron Stallworth opgepikt?

Lee: Jordan Peele belde me en had maar zes woorden nodig om me te overtuigen: ‘Zwarte politieman infiltreert bij de Klan.’ What the …? Heb ik dat nu echt goed gehoord? (lacht) Het is zo geschift, en toch bleek het echt gebeurd te zijn. Ik had op dat moment nog nooit van Ron of van zijn boek Black Klansman: Race, Hate and the undercover investigation of a Lifetime gehoord. Voor mij is het script het kompas. Het dicteert de stijl en de toon. Aangezien de premisse van de film zo absurd was, moest er wel humor in zitten. Alleen kwam het erop aan het juiste evenwicht te vinden tussen licht en zwaar, want over de Klan en racisme moet je niet lollig doen. Ik gebruik wel vaker humor bij serieuze onderwerpen. Do the Right Thing, Malcolm X: dat was ook zwaar spul, maar er zaten lichte toetsen in.

Had je bepaalde voorbeelden in gedachten bij het vinden van dat evenwicht?

Lee: Ik weet niet of humor bij álle onderwerpen past, maar er zijn straffe voorbeelden uit het verleden, zoals Dr. Strangelove (1964) van Stanley Kubrick. Wat is er serieuzer dan een atoomoorlog, dan het einde van onze planeet? Maar toch is die film funny als hell. Peter Sellers is hilarisch. In alle rollen die hij daarin speelt. (imiteert Sellers) ‘Mein Führer, I can walk.’ (lacht)

Over foute uitspraken gesproken: de slogan ‘America first’ passeert verschillende keren in de film. Een directe uithaal naar Donald Trump?

Lee: Even wat geschiedenis. Die slogan werd niet bedacht door Agent Orange (Lee weigert Trumps naam uit te spreken, nvdr.). Hij komt van de Klan en dateert uit de jaren twintig. Hij was gericht tegen de immigranten van toen. Die dingen zijn niet nieuw. Ze worden keer op keer gerecycleerd en opgeblonken, maar ze blijven wat ze altijd al waren: boodschappen vol haat. De huidige regering drijft op twee dingen: haat en geld. Geld en haat. Maar het goede nieuws: velen van hen vliegen daarvoor de gevangenis in, zo blijkt. (lacht)

Toch blijven mensen stemmen voor haatdragende politici. David Duke is na zijn leiderschap van de KKK nog parlementslid geweest voor de Republikeinen, en is nog steeds lid van die partij.

Lee: Midden november zijn er tussentijdse verkiezingen in Amerika, en het ziet ernaar uit dat de Democraten een deel van hun verloren zetels zullen recupereren. Dat gaat volgens mij de toon zetten voor de volgende presidentsverkiezingen, binnen twee jaar, als Agent Orange tegen die tijd al niet afgezet is. Ik geloof sterk in Robert Mueller(de speciale aanklager die het onderzoek naar de Russische inmenging in de vorige presidentsverkiezingen leidt, nvdr.). I really think he got the goods on this guy. Mueller wacht alleen geduldig af tot hij met de voorhamer kan uithalen. Dat is wat ik geloof, dat is wat ik hoop, dat is waar ik voor bid.

Is BlacKkKlansman bedoeld om de twijfelaars de ogen te openen?

Lee: Ik zeg mensen nooit op wie ze moeten stemmen. Ik zeg wel altijd dat ze zich moeten registeren om te kúnnen stemmen. Hoe meer mensen stemmen, hoe minder kans extremisten maken. Laat ons gewoon zeggen waar het op staat: die kerel die nu in het Witte Huis zit, is een racist en egomaniakale bullebak. Hij heeft Mexicaanse immigranten moordenaars en verkrachters genoemd. Hij heeft families uit elkaar getrokken en kinderen in kooien gezet. Dat is inhumaan. Barbaars. En dat onder het mom van ‘America first’. Onze natie eerst. Onze jobs eerst. Onze cultuur eerst. En iedereen die anders is, of ergens anders vandaan komt, wordt als een rechtstreekse bedreiging gezien. Het is dezelfde, leugenachtige, op haat en angst terende retoriek die je overal ter wereld hoort. In Frankrijk met Le Pen. In Groot-Brittannië met de brexit. Ik kan alleen maar hopen dat de mensen die mijn film zien ernaar kijken met een universele blik en beseffen: ‘Hey, dit gaat niet alleen over Amerika. Dit gaat ook over ons.’

Op het einde van de film zijn beelden te zien van wat er vorig jaar in Charlottesville gebeurde. Waarom heb je die eraan toegevoegd?

Lee: Dank je voor je vraag. Eén: wie mijn werk kent, weet ik dat alle media en formaten gebruik. Ik maak fictie, maar ook documentaires. Ik gebruik nieuws, beeldende kunst, literatuur, muziek. Mijn films noem ik niet voor niets joints, right? Twee: Charlottesville gebeurde op 12 augustus 2017. De opnames van BlackKklansman duurden tot september. De dag van de moord op Heather Heyer(een rechtse extremist reed met zijn wagen doelbewust op tegenbetogers in, nvdr.) wist ik: dit wordt het einde van mijn film. Ik had eerst wat anders in gedachten, maar Charlottesville was zo schokkend, urgent en in tune met wat we wilden zeggen, met al die linken tussen de jaren zeventig en nu, dat het erin moest. David Duke loopt nog steeds rond. Hij was vorig jaar in Charlottesville – alleen zonder wit kleed deze keer. Hij was een van de eerste Klansmen die begreep dat je racistische ideeën beter verkoopt in pak en das. Duke is een fascist met gevoel voor mode. (lacht)

In de film zit ook een cameo van Harry Belafonte, die een gruwelijk verhaal opdist over lynchpartijen door de Klan.

Lee: Ik wilde mister Belafonte er heel graag bij, en hij wilde graag meedoen, maar op zijn 91e is hij heel fragiel en we hadden eerst de goedkeuring van de dokters en zijn vrouw nodig. Zijn scène was trouwens voor iedereen heel speciaal. Het was de allerlaatste draaidag. Ik had de cast en de crew gevraagd in pak en das, of in een jurk voor de dames, naar de set te komen, maar ik had niet gezegd waarom precies. De meesten zullen gedacht hebben: ‘De opnames zitten erop. Spike zal een chic feestje geven.’ Toen mister Belafonte verscheen, die altijd een activist is geweest en indertijd in Selma zij aan zij liep met Dr. King, was dat voor iedereen een magisch moment. Je kon het voelen. Men hield zijn adem in, men begon te applaudisseren. Toen dat gebeurde, wist ik: ‘Deze film wordt goed.’ Hoe hard je ook je best hebt gedaan, meestal weet je niet hoe mensen zullen reageren tot na de eerste screening, maar dit voelde meteen goed. Dit ademde, dit leefde.

De eerste screening in Cannes was dan ook een triomf. Wat was je eerste reactie toen je een paar dagen daarna de Grand Prix won?

Lee: Dat is de tweede prijs. Hoezo: ik ben niet de eerste? Waar is mijn Gouden Palm? (lacht)

Je bent al sinds het begin van je carrière geëngageerd. Wat heeft jou politiek doen ontwaken?

Lee: Je gelooft het nooit, maar ooit was er een tijd waarin er nog geen smartphones en laptops waren. Toen families nog samen aten en de dingen aan tafel met elkaar bespraken. Het weer, wat er gebeurd was op school, maar ook wat er politiek en sociaal leefde. Je werd op een spontane manier bewust van de wereld om je heen. Vandaag is dat grotendeels weg. En ik spreek hier uit ervaring. Ik heb twee volwassen kinderen – 21 en 23 zijn ze – en probeer die maar eens aan tafel te krijgen zonder dat ze om de minuut hun gsm bovenhalen. Ik ben geen oude lul die zegt dat het allemaal de schuld is van de moderne technologie, maar de ironie is: hoe meer communicatiemiddelen we hebben, hoe minder we met elkaar praten en hoe minder we naar elkaar luisteren. Ik ben de oudste van vijf en mijn ouders hebben ons heel bewust opgevoed. De krant lag op tafel. Issues werden bediscussieerd.

En wat vind je als filmmaker van de digitale revolutie?

Lee: Mijn hart bloedt soms. Do the Right Thing op een smartphone bekijken? De epossen van David Lean? Dr. Zhivago (1965), Lawrence of Arabia (1962) en The Bridge on the River Kwai (1957) op vier bij acht centimeter? (toont zijn smartphone) Kubrick en Hitchcock op dit ding? Al die geweldige filmmakers zouden zich omdraaien in hun graf. Nogmaals: ik ben geen dinosaurus, maar sommige dingen begrijp ik niet. Het is ook lastig geworden voor ouders. Ik mocht van mijn moeder maar op bepaalde momenten tv kijken, en toen ik klein was, waren er maar negen kanalen. Nu zijn er negenhonderd, is er internet en van alles en nog wat. Not a good look. Not a good look.

Je bent al sinds midden jaren tachtig de stem van de Afro-Amerikaanse gemeenschap in de filmindustrie. Ben je blij dat je de jongste jaren steeds meer navolging krijgt? Denk maar aan Jordan Peele, Barry Jenkins, Ava DuVernay…

Lee: (vult zelf aan) Ryan Coogler. Dee Rees, die nog een studente van mij is geweest. Ik ben heel erg trots op deze nieuwe generatie filmmakers. Ik hoop wel dat het gunstig blijft evolueren, want een paar awards veranderen het systeem nog niet. Daarom ben ik ook superblij met het megasucces van Black Panther. Dat was een game changer. Je kunt dus wél een wereldwijde mainstreamhit scoren met een film gemaakt door een zwarte regisseur en met een grotendeels zwarte cast. Wat zeg ik? Het is een van de meest winstgevende films aller tijden.

Hoe verklaar je dat enorme succes?

Lee:Het waren verschillende dingen. De film was goed geschreven en geregisseerd. Het was Marvel, dat altijd al populair is geweest. En het had de timing mee. Alles is timing. Dat heb ik geleerd door de jaren. De sterren moeten goed staan. Toen ik She Hate Me (2004) of Bamboozled (1998) maakte, was dat duidelijk niet het geval, maar er wordt wel nog altijd over die films gepraat. Ik bedoel maar: je hebt succes niet altijd zelf in de hand.

De industrie is compleet veranderd sinds je begon. Ben je zelf als filmmaker door de jaren ook veranderd?

Lee: Dat moeten journalisten uitmaken. Mijn motivatie is in elk geval niet veranderd. Films maken blijft mijn lust en mijn leven. Akira Kurosawa, een van mijn helden, was 88 toen hij zijn laatste film Dreams (1990) maakte, dus (kijkt op zijn horloge) heb ik nog wel even tijd. (lacht)

Ook BlacKkKlansman bevat weer de nodige opvallende shots en sequensen, zoals die speech van Kwame Ture met een reeks frontale portretten ertussendoor. Heb je nooit eens zin om een stilistisch ‘normale’ film te maken…

Lee: (onderbreekt) Weet je wel wie je aan het interviewen bent? Wat is dat woord ook weer dat met een n begint? Normaal? I don’t do normal. (lacht) Kijk. Wat je daar hoort, zijn de echte woorden van Kwame Ture, maar wel samengeraapt uit verschillende speeches. De term ‘black power’ komt van hem. Hij was een van de ideologen van de burgerrechtenbeweging. Hij was het die me deed nadenken over waarom ik als zwart jongetje destijds tijdens matineevoorstellingen voor Tarzan zat te supporteren, de blanke koning van de jungle. Wij, zwarten, zijn opgevoed door tv en films die ons vertelden dat we inferieur waren, een apenras en all that racist shit. Ture was degene die zei: vergeet dat. Black is beautiful. Je hebt kroeshaar, een brede neus, dikke lippen, én je bent knap. Een eeuw lang was de boodschap dat we lelijk waren. Vandaar dat ik in die scène een verhoogde realiteit wilde, iets zelfbewusts, iets prachtigs, iets schilderkunstigs, een hommage aan de diversiteit van zwarte schoonheid.

Die diversiteit tonen: was dat de reden waarom je films bent beginnen te maken?

Lee: Nee. Ik wilde verhalen vertellen. Dat was het eerste. Altijd geweest. De sociale stuff kwam erbij omdat ik verhalen vertelde over mijn mensen, over mijn cultuur, over mijn wereld. Ik vertel mijn studenten altijd: er is niet één manier om dingen te doen, zoals de wereld niet op te delen valt in goed of fout. Was Hollywood systematisch racistisch uit haat, uit hebzucht of uit onwetendheid? Ik denk dat het antwoord van alles wat is, maar racistisch was het zeker.

Was black power in sommige gevallen geen vorm van omgekeerd racisme?

Lee: Vind ik niet. Blanke suprematie is onvervalst racisme, is zeggen dat blanken beter zijn dan de rest. Black power is daar een antwoord op. Ik vind niet dat beide tot hetzelfde morele register behoren. Dat is ook wat BlacKkKlansman probeert te zeggen. Door de geschiedenis te gebruiken als vehikel om commentaar te leveren op de situatie van vandaag.

Toch kreeg je film kritiek van Boots Riley, de Afro-Amerikaanse regisseur van Sorry to Bother You, die vond dat er te veel onwaarheden inzaten, en dat je een te positief beeld schetst van de politie.

Lee: Geen commentaar.

Je kunt zijn kritiek toch…

Lee: Daar lever ik geen commentaar op.

BlacKkKlansman knipoogt naar de blaxploitationfilms van de seventies, maar die waren toch ook vaak stereotiep?

Lee: Dank je voor je vraag. Je hebt gelijk. Die films waren zeker niet vrij van clichés, maar ze waren revolutionair. Het waren de eerste films met zwarte mensen in een hoofdrol die niet Sidney Poitier heetten. Tot dan waren Afro-Amerikanen altijd secondaire personages, en in de regel butlers, huismeiden, dealers of gangsters. De bioscopen kleurden witter dan wit, en de blaxploitationfilms – hoe slecht, goedkoop of macho sommige ook waren – zorgden tenminste voor wat meer diversiteit. Je kunt discussiëren over hun artistieke waarde, maar je kunt hun emancipatorische waarde niet overschatten.

Om af te sluiten: ik zie dat je een Prince-pet draagt, en je gebruikt een Prince-song op het einde van de film.

Lee: Ik heb video’s gemaakt voor Prince, voor Public Enemy, voor Eros Ramazzotti. Documentaires gemaakt over Michael Jackson. Stevie Wonder was te gast op mijn huwelijk. Ik heb Pavarotti & Friends 99 geregisseerd voor tv. Ik heb een eclectische smaak. (lacht) Ik ben de zoon van Bill Lee, een groot jazzbassist en componist, die al mijn soundtracks maakte toen ik in New York op de filmschool zat, en die daarna ook muziek componeerde voor She’s Gotta Have It (1986), School Daze (1988), Do the Right Thing, Mo’ Better Blues (1990). Muziek was bij ons thuis alomtegenwoordig en zal altijd een hoofdrol spelen in mijn leven en mijn werk.