Sinds Frozen kijkt Disney anders naar vrouwen. En dat werd tijd

Zes jaar geleden voltrok zich bij Disney een paleisrevolutie: met Frozen, waarvan het vervolg nu in de bioscoop draait, kwam een einde aan het tijdperk van kussende prinsen en kuisende prinsessen. Eindelijk.

Vóór MeToo, Wonder Woman (2017) of The Handmaid’s Tale (2017), voor het Marvel was gedaagd dat superheldinnen een beslissende doorbraak kunnen forceren in de eindstrijd tegen het kwaad was er al Frozen. Hoewel de twee vrouwelijke hoofdpersonages in die Disney-animatiefilm uit 2013 nog altijd ‘rijk, wit en stuitend mager’ waren, zoals een feministische analyse op onlineplatform Medium.com terecht opmerkt, zorgden ze ook voor een radicale breuk met het verleden. Niet alleen in het door hulpeloze prinsessen bevolkte Disney-universum, maar in de hele mainstreamcinema.

Frozen vertelt het verhaal van de zussen Anna en Elsa, prinsessen van het koninkrijk Arendelle. Elsa, het oudste meisje, heeft een gave waardoor alles wat ze aanraakt in sneeuw en ijs verandert. Nadat ze die op een dag per ongeluk en met een bijna fatale afloop tegen haar zusje heeft gebruikt, sluit ze zichzelf op in het ouderlijke kasteel en wil ze met niemand nog contact. Wanneer jaren later hun ouders om het leven komen, moet Elsa haar zelfgekozen kluizenaarschap opgeven om de nieuwe koningin te worden, maar op de dag van haar kroning loopt het mis. Ze verandert Arendelle in een ijzig sneeuwlandschap en vlucht zelf de bergen in. Waarop de moedige Anna haar grote zus achternagaat.

Stiefmoeders

In Frozen zijn het de vrouwen die de actie voorstuwen, obstakels opwerpen en weer slechten en op het einde van de film zichzelf en de wereld redden. Ondanks de bijrollen voor een stoute prins, een stoere vrijbuiter, diens rendier en een pratende sneeuwpop valt de film perfect samen te vatten zonder één jongensnaam te vernoemen. Dat moet je met geen enkele andere Disney-film proberen. Sneeuwwitje arriveerde in 1937 in het huisje van de zeven dwergen, begon er prompt het stof af te nemen en werd op het eind door de kus van een prins uit de dood teruggehaald. Doornroosje lag in 1959 een halve film te slapen terwijl anderen zich voor haar het vuur uit de sloffen liepen. Assepoester had in 1950 een koningszoon en een hoop mannelijke muisjes nodig om zichzelf van het juk van haar stiefmoeder te bevrijden. Over stiefmoeders gesproken: het zijn doorheen de hele Disney-geschiedenis alleen de slechte vrouwen geweest die enig initiatief durfden te nemen: de stiefmoeders van Sneeuwwitje en Assepoester, Malafide in Doornroosje, Cruella de Vil in 101 dalmatiërs (1961). De vrouw had bij nonkel Walt grosso modo de keuze tussen twee rollen: die van de feeks of die van het wicht. Anders gezegd: de maagd of de hoer.

Ja, alle hierboven opgesomde films zijn al heel oud, ouder nog dan de anticonceptiepil. Maar de jongere generatie prinsessen is niet veel beter af. Ariel moest in De kleine zeemeermin (1989) voor de liefde van een man een ‘kleinigheid’ opgeven: haar stem. De protagoniste uit Belle en het beest (1991) is een sterke vrouw die bereid is alles op te offeren voor een foute man – omdat ze ervan overtuigd is dat hij in de grond een goeie kerel is. Rapunzel (in 2010) en Jasmine uit Aladdin (1992) waren levendige, niet op hun mondje gevallen meiden, en toch herinneren we ons vandaag vooral hoe ze eruitzagen, niet hun woorden, laat staan hun daden.

Alle voornoemde films zijn gebaseerd op sprookjes, vertellingen en legendes die nog vele keren ouder zijn en dus noodzakelijkerwijs een gedateerd vrouwbeeld in hun DNA hadden zitten. Goed gezien, Rik Torfs, maar dat neemt niet weg dat die volksverhalen ook vol dood en geweld zaten die Disney wél heeft weggepoetst. De studio heeft zich met het oog op de fragiele kinderzieltjes van zijn doelpubliek altijd een heel vrije interpretatie van het bronmateriaal gepermitteerd. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor het op feiten gebaseerde Pocahontas (1995), waarin een op zich niet zo proper verhaal over kolonialisme royaal met romantiek wordt besprenkeld. Toen de échte Pocahontas de échte John Smith ontmoette, was ze niet ouder dan elf. De legende gaat dat ze inderdaad zijn leven heeft gered, maar trouwen deed ze pas vele jaren later met John Rolfe, een andere Britse pionier, die van haar eerst een devote christenvrouw had gemaakt.

Met Pocahontas raken we overigens nog een teer punt bij Disney aan. Toen de film in 1995 op de vierhonderdste verjaardag van de beroemde indianenprinses was uitgebracht, betrof de kritiek niet zozeer het discutabele vrouwbeeld, maar wel de culturele appropriatie van de oorspronkelijke bewoners van Amerika, die door de kolonisten in belachelijk weinig tijd waren gedecimeerd, waarop de overblijvers in reservaten werden opgesloten. En dat was bijlange niet de eerste keer dat Disney van racisme werd beschuldigd. Benieuwd hoeveel tekenfilms van het huis van de muis niet honderd procent respectvol zijn tegenover andere volkeren, rassen of culturen? Wie binnenkort een abonnement neemt op het nieuwe streamingplatform Disney+, zal merken dat onder andere Dumbo (1941), Peter Pan (1953), Lady en de Vagebond (1955), Jungleboek (1967) en De aristokatten (1970) een waarschuwingslabel krijgen. Het als plompweg racistisch bekendstaande Song of the South (1946) wordt om precies die reden al lange tijd nergens meer vertoond. Voortschrijdend inzicht is een kostbaar goed.

Een ‘daad van pure liefde’

Terug naar de vrouwen. De eerste keer dat de getekende prinsessen op het witte doek het heft in handen namen, was niet bij Disney maar bij concurrent DreamWorks. In Shrek the Third (2007) onderneemt de immer geweldige prinses Fiona samen met Sneeuwwitje, Assepoester, Doornroosje en Rapunzel een bad-ass reddingsoperatie om haar echtgenoot Shrek uit het kasteel van Prince Charming te ontzetten. Dat maakt van de derde Shrek nog geen goeie film, maar het is wel een heerlijke scène, die de uitgemolken franchise iets van haar oorspronkelijke glans terug heeft gegeven. In 2012 was het de beurt aan Disney-broertje Pixar, dat in Brave een progressieve prinses presenteerde die kon boogschieten en leidinggeven én haar hart op het einde niet wegschonk aan een prins. Niet slecht, maar het verhaal van een moedige vrouw die zich staande hield in een patriarchaat was toch slechts een piepklein opstapje naar de complexiteit van Frozen. Elsa is veel meer dan een heldin: ze is een realistische heldin.

Laten we eenvoudig beginnen, met de ‘daad van pure liefde’ waarmee Anna, die door toedoen van Elsa langzaamaan bevriest, gered kan worden. Zo’n daad van liefde is een beproefd ingrediënt uit de Disney-canon, en we weten allemaal dat er een kus van de prins mee bedoeld wordt. Alleen blijkt dat in Frozen helemaal niet het geval. Het gaat om een onzelfzuchtige daad van Anna zelf: door haar zus te redden zal ze op het eind van de film zichzelf genezen. Disney speelt hier een sardonisch spelletje met de kijkers, die het al die decennia zelf geconditioneerd heeft. Dat is één.

Twee is nog iets ambitieuzer.

Wat zijn de voornaamste problemen die een vrouw bij Disney kan ondervinden? Onderwerping, een beperkte partnerkeuze, nietszeggende dialogen, gevangenschap: allemaal ellende die van buitenaf komt en wordt opgelegd door mannen. Het enige innerlijke probleem waar Disneyvrouwen vóór Frozen stuk voor stuk mee te kampen hadden, was anorexia. Bij Elsa werpt Disney volgens de Amerikaanse Juliana Garabedian, in een stuk over de genderrollen bij de animatiegigant, voor het eerst het vraagstuk van de psychische gezondheid op. Garabedian wijst op Elsa’s bevende handen bij de kroning, die op een vecht-of-vluchtreactie wijzen. Er zijn ook sporen van posttraumatisch stresssyndroom wanneer ze Anna terugziet, ze heeft verschillende paniekaanvallen en ze heeft haar krachten – lees: zichzelf – niet altijd onder controle. Dat is niet alleen ernstige materie voor een kinderfilm, maar voor een mainstreamfilm in het algemeen. Dat is twee: een knetterend kwartier psychologisch vuurwerk.

Drie is de bom.

‘Hoeveel christenen nemen hun kinderen mee naar Frozen, gemaakt door wat weleens het meest prohomoseksuele bedrijf in ons land zou kunnen zijn?’ Niet onze woorden, maar die van Kevin Swanson, een Amerikaanse predikant die de doodstraf in geval van verregaande homoseksualiteit niet zo’n gek idee vindt. Hij voegde er in 2014 nog aan toe: ‘Ik ben geen gek met een hoedje van zilverpapier, maar je vraagt je wel af of hier niet een misdadig complot aan de gang is, bedoeld om onze jeugd te ontwrichten. Weet je wat ik zou doen mocht ik de duivel zijn en de maatschappij willen verzieken? Ik zou Disney kopen.’ De eerwaarde had tot zijn afgrijzen gemerkt wat iedereen had gezien en wat Disney niet eens probeerde te verbergen: het is niet moeilijk om in het kasteel waarin Elsa zichzelf had opgesloten een kast te zien en in Let It Go, de monsterhit uit Frozen, een glorieuze, vertwijfelde, heroïsche coming-out. Elsa is lesbisch. Boem!

Geef die meid een vriendin

Frozen leerde ons in 2013 eindelijk dat je vrouwen niet hoeft te definiëren door hun relaties met mannen, en Disney werd daarvoor meteen in harde valuta beloond. De film bracht in de zalen alleen al 1,2 miljard dollar op en in 2014 kwam daar nog eens 5 miljard aan merchandise bij. Maar er is meer. Met de jaren werd de status van de film alleen maar groter. Elk jaar in de kerstperiode komen de Elsa-poppen en -puzzels terug en worden er nieuwe screenings georganiseerd. Er zijn ook singalongs, waarbij je in de bioscoopzaal je keel mag openzetten. Er bestaan allicht zelfs zelfhulpgroepen voor moegetergde ouders. Intussen leert Elsa jaar na jaar nieuwe kleine meisjes hun zwakheden, sterktes, bijzonderheden, eigenaardigheden en geaardheid te omarmen. Frozen is een fenomeen. ‘De Nevermind van zijn generatie’ staat ergens te lezen, en waarom zou dat bij de haren getrokken zijn?

Disney had met Frozen een golf te pakken. Drie jaar later introduceerde het in Vaiana zijn eerste prinses mét heupen, momenteel staat een live-actionremake van De kleine zeemeermin in de steigers met een zwarte actrice in de hoofdrol. In Toy Story 4 was eerder dit jaar zelfs te zien hoe een lesbisch koppel hun kind afzet aan het kinderdagverblijf.

En Frozen II? De makers leggen in Knack Focus uit dat de Sami nauw bij de totstandkoming betrokken werden, om beschuldigingen van culturele appropriatie te vermijden. U kunt nu in de bioscoop zelf gaan zien of de hashtag #GetElsaAGirlfriend, die enkele jaren geleden al op Twitter werd gelanceerd, resultaat heeft opgeleverd.