Regisseur Patrice Toye: ‘We ontmenselijken pedofielen. En dan wordt het gevaarlijk’

Ze wil niet choqueren, zegt ze. Hooguit verwarren. Met het ongemakkelijke Muidhond weet Patrice Toye je sympathie te ontlokken voor een jonge, worstelende pedoseksueel terwijl die rond een tienjarig meisje cirkelt. ‘Ik ben mijn eigen grootste vijand. Altijd al geweest.’

Doodsbenauwd was ze. Dat Muidhond nog voor de release onterecht zou worden weggezet als ‘het grote pedofiliedrama’. Dat men haar zou aanwrijven kindermisbruik te vergoelijken. Of dat de thematiek simpelweg te heftig zou blijken voor het publiek.

Sinds Muidhond, haar vierde bioscoopfilm, op Film Fest Gent met de publieksprijs aan de haal is gegaan, is Patrice Toye echter van de grootste muizenissen verlost. ‘De slechte reacties bleven uit’, zegt ze – zichtbaar opgelucht en ook wel mild verbaasd – vanachter een muntthee in een Antwerpse brasserie. ‘Mensen vertelden me achteraf vooral hoe ontwricht Muidhond hen had achtergelaten. Wat ook exact de bedoeling was: niet choqueren, maar mensen verwarren. En ergens een luikje in hun brein openen.’

Verwarrend is het minste wat je kunt zeggen van Toyes adaptatie van de debuutroman van forensisch psychologe Inge Schilperoord. Toye kijkt anderhalf uur over de schouder van Jonathan (Tijmen Govaerts), een jonge pedoseksueel die na een gevangenisstraf opnieuw bij zijn moeder intrekt in een godverlaten vissersdorpje, rijp voor de sloop. Daar knoopt hij een verboden vriendschap aan met Elke, het tienjarige buurmeisje dat door haar moeder nagenoeg aan haar lot wordt overgelaten. De kans dat u zich bijwijlen wat ongemakkelijk zult voelen, is groot. Niet alleen door de unheimlichkeit wanneer Jonathan gaandeweg zijn grenzen weer verlegt, maar ook omdat Toye erin slaagt medelijden en empathie los te weken voor het gevecht tegen zijn impulsen.

‘Er zijn bitter weinig films over dit onderwerp, tenminste: vanuit deze invalshoek’, zegt Toye. ‘Ik kan er eigenlijk maar één bedenken: The Woodsman van Nicole Kassell (tevens verantwoordelijk voor drie afleveringen van Watchmen , nvdr.), waarin Kevin Bacon na een veroordeling voor kindermisbruik weer probeert te integreren. Er zijn voldoende films gemaakt waarin pedoseksuelen neergezet worden als monsters die aan de hoogste boom opgehangen moeten worden, maar eerlijke portretten waarin ze níét als een eenzijdige verpersoonlijking van het kwaad geschetst worden, zijn zeldzaam. (denkt na) Misschien moeten we Lolita daar ook nog bij rekenen? Al wordt het meisje daar toch eerder afgeschilderd als een jonge manipulatrice in wier handen Humbert Humbert week wordt. Dat wilden wij sowieso vermijden: ons meisje is volstrekt onschuldig.’

Schilperoords roman speelde zich in Jonathans hoofd af. En die leek het lichtjes anders te zien. Hij probeerde zijn fantasieën te vergoelijken door de schuld in haar schoenen te schuiven: ‘Zij zat haast schaamteloos haar kinderlijke meisjesgeuren af te geven.’

Patrice Toye: Ik ben uiteraard mijn eigen gang gegaan met Muidhond. In de literatuur kun je een hoop wonderlijke dingen die je met film niet vermag. Toen ik het las, wist ik meteen dat ik met het boek aan de slag wilde gaan, maar toen ik er effectief een optie op nam, had ik meteen ook weer spijt. (glimlacht) Ofwel nam ik het te letterlijk en werd het iets wat ik liever aan de verbeelding overlaat. Ofwel moest ik met zijn gedachtes aan de slag, en niks zo moeilijk als die naar beelden omzetten. Coscenarist Peter Seynaeve en ik hebben ergens een middenweg moeten zoeken, zonder de ziel van het boek te verliezen. Wat overblijft, is een vrij trage film, waarin we vooral proberen te analyseren hoe iemand stapsgewijs tot zoiets ontoelaatbaars overgaat.

Jonathan stelt constant grenzen voor zichzelf, om ze dan telkens weer te overschrijden en een nieuwe lijn te trekken.

Toye: Hij past zijn realiteit inderdaad constant aan. Initieel houdt hij alle contact af, maar later wordt dat: ‘Ik mag toch met haar praten, zolang ik twee meter afstand houd?’ en ‘Als ze honger heeft, mag ik haar toch iets te eten geven?’ Eigenlijk gaat Muidhond voor mij vooral over hoe je in wezen een goed mens kunt zijn, maar uiteindelijk toch slechte dingen kunt doen. Ik wilde een complexe mens tonen die een dagelijks gevecht met zijn eigen geaardheid en zijn driften levert. Die heel specifieke driften zijn ons misschien vreemd, maar het gevecht is wel herkenbaar.

Ik probeer ook nergens medelijden op te wekken, laat staan dat ik iets wil goedpraten. Maar hopelijk weekt Muidhond wel een morzel empathie los. Na anderhalf uur kun je Jonathan op zijn minst niet meer wegzetten als een eendimensionale, kwaadaardige mens. Zo makkelijk is het allemaal niet. Al willen we dat allemaal heel graag. Er komt vandaag zoveel op ons af dat we alles meer dan ooit in handige vakjes willen stoppen: iets is absoluut slecht of absoluut goed, en laat ons er vooral niet verder over nadenken. Dus ontmenselijken we pedofielen en vinden we dat we ze ook niet meer als dusdanig moeten behandelen. En dan wordt het gevaarlijk.

Omdat zij zichzelf op den duur ook zo gaan zien, en dus al helemaal geen reden meer zien om niet aan die drift toe te geven?

Toye:Precies. Eén tot drie procent van de mannelijke bevolking heeft van nature pedofiele gevoelens, in de meeste gevallen gelukkig zonder daarop in te gaan. Maar wie merkt dat hij met die geaardheid geboren is – en zichzelf meestal ook haat vanwege die gevoelens – kan daar met niemand over praten zonder verstoten te worden. We hebben pedofilie in een absolute taboesfeer geduwd en zo de drempel om hulp te zoeken alleen maar hoger gemaakt.

Je maakte Jonathan voor de film tien jaar jonger. Omdat we makkelijker met een prille twintiger kunnen meeleven dan met een oudere, archetypische pedoseksueel?

Toye: Anders had het zelfs geen zin om eraan te beginnen. Nu kun je tenminste enige hoop koesteren, al dan niet tegen beter weten in. Misschien was het een eenmalige fout? Misschien leert hij ermee om te gaan zonder anderen te schaden? Ik snap dat sommigen me zullen verwijten dat ik met die filmische handigheden een wolf in schaapsvacht neerzet, en ik heb daar eigenlijk ook geen verweer tegen. Enkel dat ik Muidhond zo oprecht en integer mogelijk heb proberen aan te pakken.

In de roman is Jonathans moeder dan weer oud, bedlegerig en vooral diepgelovig. Ook daar blijft niks van over. Had dat het water nodeloos troebel gemaakt?

Toye:Ik ben in een grote boog om alle religieuze vermeldingen gefietst. Die link tussen kerk en pedofilie had alleen maar voor ongewenste connotaties en verwarring gezorgd: voor je het weet, duw je alles weer in een hokje. In de roman werkt dat beeld van de passieve vrouw en slapende waakhond zeer goed, maar ik kon me niet in dat verhaal vinden. Allemaal de schuld van mama? Dan zag ik liever een afwezige maar hardwerkende moeder.

Zonder al te veel weg te geven: jij volgt evenmin Schilperoords pijnlijke einde.

Toye: Van een lezer kun je net iets meer vragen, denk ik. We hebben wel een heel ander einde gefilmd – meer in lijn met het boek – maar dat konden we niet maken. Niemand verwacht een happy end, maar ik wilde op zijn minst ruimte laten voor een beetje licht.

Voor de drukkende, desolate sfeer van het vissersdorpje ging je het een en ander lenen bij de Amerikaanse fotograaf Todd Hido.

Toye: Hido doet iets heel dubbels als fotograaf. In zijn Intimate Distance-reeks toont hij je bijvoorbeeld beelden van verlaten woonkamers, tuinen en opritten, maar tegelijk voel je ook een aanwezigheid. Alsof je net iemand gemist hebt. Die tegenstelling is net wat ik ook met Jonathan wilde bereiken. Je kijkt over zijn schouder mee, maar zonder helemaal in zijn hoofd te kruipen, want dan wordt het weer te subjectief. Nu goed, ik kan dat hier nu allemaal wel beweren, maar ik ben een echte acteursregisseur. Uiteindelijk is het mijn man en levenslange cameraman (Richard van Oosterhout, nvdr.) die dat verwezenlijkt. En als ik hem dan vraag hoe hij dat precies doet, antwoordt hij meestal: ‘Laat dat maar aan mij over.’ Een zeer hatelijk trekje van hem. (lacht) Want zo val ik telkens door de mand als studenten me vragen hoe ik zoiets precies gefikst heb.

***

Daags na ons gesprek trekt Toye met de jonge actrice Julia ‘Elke’ Brown naar de kinderpsycholoog. Voor een uurtje nazorg. ‘We willen Julia wat voorbereiden op de release. Kwestie van eventuele kwetsuren te vermijden. Je kunt iemand nooit helemaal beschermen tegen kwalijke reacties of pesterijen, maar we hopen haar toch een beetje te wapenen.’ De psycholoog was ook regelmatig op de set aanwezig om alles op kindermaat te vertalen. ‘En om te zorgen dat ze zeker geen rare nasmaak zou krijgen over wat seksualiteit kan inhouden. Ik moet wel toegeven dat ik blij was dat ik die taak kon uitbesteden.’

Je heb Brown haast per ongeluk ontdekt.

Toye: Voor de deur van jeugdtheater Bronks, waar ik het toonmoment van enkele groepen wilde bekijken. Plots zag ik dat achtjarige meisje naast haar moeder lopen en ik wist meteen dat ik haar moest aanspreken. Alleen bleek zij niks met Bronks te maken te hebben. Ze passeerden er gewoon toevallig. Julia had niks met theater en brak bijna toen ik haar nog maar aansprak, maar bij elke auditie oversteeg ze zichzelf. Gelukkig bleek haar moeder een open geest te zijn die begreep wat we wilden maken. Ik zou het gerust gesnapt hebben als ze gillend waren weggelopen.

Muidhond wordt nergens overdreven expliciet. Het zit ‘m voornamelijk in de kleine, haast achteloze aanrakingen. Maar het blijft dansen op een slappe koord: één shot te veel en je krijgt een heel andere film.

Toye: Zowel tijdens het schrijven, het filmen als het monteren hebben we telkens opnieuw alles in vraag gesteld. Ook over de soundtrack is lang gediscussieerd. Aanvankelijk legde die de kijker nogal betuttelend op wat je van Jonathan moest vinden. John Parish (Brits componist en producer, van onder anderen PJ Harvey, nvdr.) gaf eerlijk toe dat hij het opzet van Muidhond maar niks vond en die ‘don’t trust this guy’-ondertoon was heel duidelijk aanwezig in zijn muziek. Ik snap hem best – de zaak-Jimmy Savile ligt bij de Britten nog zeer vers in het geheugen – maar Muidhond mocht net geen oordeel vellen.

Schilperoord bewaarde die explicietere scènes tot aan einde van haar schrijfproces. Kwestie van het onaangename maar onvermijdelijke zo lang mogelijk uit te stellen. Herkenbaar, neem ik aan?

Toye: Aan sommige scènes wil je eigenlijk nooit beginnen. We hebben het beperkt tot een tweetal momenten, waar het gepermitteerd was en ook gewoon nodig. Je moet nu eenmaal het randje opzoeken. Maar altijd weloverwogen. En met veel gêne.

Tijmen kreeg het wel een paar keer lastig. Zijn grote kracht als acteur is net dat hij niet speelt maar gewoon ís. Maar dan gaat zo’n rol op den duur echt wel wegen. We hebben hem weleens een tijdje alleen moeten laten. Dan liep hij naar buiten en kon hij even niemand meer zien.

***

Met een doffe plof duwt buiten iemand een boek tegen de ruit naast ons tafeltje: De tweede sekse van Simone de Beauvoir.

En daarboven de grijns van actrice en Toyes goede vriendin Sara De Roo, die het feministisch essay net op de kop heeft getikt in het boekenwinkeltje om de hoek. Tussen de muntthee door waren beide vrouwen een uurtje eerder tot de vaststelling gekomen dat geen van beiden dat standaardwerk al gelezen had.

‘Of wij destijds eigenlijk al feministes waren, had Sara me gevraagd. Ik antwoordde dat ik dacht van wel. Weliswaar zonder ons ervan bewust te zijn. Zo was ik met Rosie (1998) in Vlaanderen de eerste vrouwelijke regisseur die een langspeelfilm draaide. Achteraf gezien was dat een belangrijk moment, maar destijds zat daar geen groot statement achter. Ik wilde gewoon die film maken. Ik ben me vandaag bewuster van de genderongelijkheid dan toen en ik stel me nu ook meer vragen bij zaken die me toen haast evident leken. Dat er doorheen de kunstgeschiedenis amper melding gemaakt wordt van vrouwelijke literatuur, film en kunst, bijvoorbeeld, terwijl die er wel is. Wij namen dat vroeger gewoon aan. Niet dat ik iemand met de vinger wil wijzen: we hebben het onszelf deels aangedaan. Het was waarschijnlijk niet makkelijk geweest om onze plaats op te eisen, maar we hebben vaak gewoon niet eens geprobeerd. We bleven net zo lief comfortabel in de coulissen staan, terwijl we dachten: het is hier fijn, de luwte is mijn natuurlijke plek. Het waren niet per se mannen die ons tegenhielden, veeleer onze eigen idee-fixen dat we toch niet goed genoeg waren om op het voorplan te treden. (denkt na) Eerlijk gezegd vind ik het nog altijd fijn om niet de hele tijd verblind te worden door tomeloze ambitie.’

Het onderwerp kwam de twee niet zomaar aanwaaien. Een recente studie van de VUB wees uit dat amper 16 procent van de Vlaamse films tussen 2006 en 2018 door een vrouw geregisseerd is. ‘In het voorbije jaar daalde het aantal vrouwelijke regisseurs van een speelfilm zelfs naar negen. In de opleidingen lijken we stilaan wel naar een evenwicht te gaan, en de vrouwen aan wie ik les geef, zijn allesbehalve doetjes. Maar blijkbaar loopt er na het afstuderen nog altijd iets mis. Het wordt tijd dat we onderzoeken waarom. Want ik begrijp het ook niet.’

Laat ons nog even terugkeren naar jouw eigen carrière. Je bent eindelijk volwassen geworden als filmmaker, bedacht je je onlangs.

Toye: Ik heb er een paar decennia over gedaan, maar eindelijk snap ik dat minder echt wel meer is. Ik kon het nooit laten om al te veel te illustreren. Ivo van Hove heeft gelijk wanneer hij zegt: ‘Houd je geheime wapens bij. Toon het níét. Je geeft zoveel meer door net minder te geven.’ Zonder afbreuk te doen aan mijn eerder werk, maar ik wilde duidelijk al te graag demonstreren wat ik kon – ‘Kijk mama, zonder handen’ – terwijl ik nu veel meer denk in functie van wat het publiek en het verhaal nodig heeft. Met het ouder worden heb ik meer nuance gevonden, en ook een zekere mildheid voor mezelf. Al ben ik een paar keer met mijn hoofd tegen een muur moeten lopen vooraleer ik dat doorhad.

Op professioneel vlak, bedoel je?

Toye:(knikt) Ik ben mijn eigen grootste vijand. Altijd al geweest. Je kunt zo perfectionistisch zijn dat het destructief wordt, dat je jezelf constant afbreekt, een paar heel mooie scenario’s door de papierversnipperaar jaagt en uiteindelijk in een depressie belandt. ‘Je maakt niemand iets wijs, Patrice, je bakt er niks van!’ Doodzonde, achteraf bekeken. Zo ben ik momenteel nogal manisch op zoek naar een oud, geweldig scenario dat ik nooit had mogen weggooien.

Is het daarom dat je liefst met coscenaristen werkt, zoals nu met Peter Seynaeve?

Toye: Dat houdt het zwarte beest makkelijker op afstand. Je kunt er elkaar op zijn minst een beetje tegen beschermen. Want Peter kan er ook wat van. (glimlacht) Elke dag herhalen dat ‘prima goed genoeg is’, of elkaar regelmatig een compliment geven doet wonderen. Anders waren we vandaag nog aan het schrijven.

‘Ik moest niet spelen. Ik wás aan het vechten met mezelf’

Tijmen Govaerts over de pittigste rol van zijn jonge carrière. ‘Je hele lijf schreeuwt hoe fout het is.’

‘Er is één cruciale scène waar ik het echt lastig kreeg: het moment waarop Elke indommelt en Jonathan, naast haar op bed, haar heimelijk op haar been kust. Omdat je daar als mens voelt dat je grenzen aan het overschrijden bent. Je hele lijf schreeuwt hoe fout het is om een jong meisje op zo’n seksuele manier aan te raken. Alleen maakte die interne strijd het wel makkelijker om Jonathan neer te zetten. Ik moest niet eens spelen: ik wás aan het vechten met mezelf. Achteraf moest ik ook even naar buiten en moest iedereen me vooral met rust laten.

‘Het is niet de enige fysieke scène in Muidhond, maar wel de enige waar ik mezelf absoluut niks wijs kon maken. Neem nu de dag waarop Jonathan Elke leert zwemmen: door de montage en de blik van de kijker krijgen die aanrakingen iets verwrongens en ongeoorloofds, maar voor Julia en mij was dat gewoon een leuke dag. Julia is ook zo’n heerlijk vrolijk meisje. Telkens ik in opperste concentratie met mijn ogen dicht op de set zat, hoorde ik iemand giechelen op de achtergrond. ‘Zit jij je nu weer te concentreren, Tijmen?’ Niks zo goed om je uit je eigen hoofd te halen als een negenjarige die lacht met je nors gezicht.’