Regisseur Andrej Tarkovski is werkelijk overal. Of u dat nu leuk vindt of niet

U kunt negeren dat Stalker opnieuw in de bioscopen draait, maar verstandig is dat niet. Wat niet kan, is ontsnappen aan de regisseur van deze verbijsterende sf-klassieker.

Het is stilaan de zomer van de ongrijpbare sf-klassieker aan het worden. Na 2001: A Space Odyssey van Stanley Kubrick krijgt nu ook Stalker van Andrej Tarkovski een nieuwe kans in de bioscoop. In die onheilszwangere film gidst Stalker – de naam verwijst naar een spoorzoeker die wild opjaagt, niet naar geobsedeerde fans of aanbidders – Professor en Schrijver door de Zone, een verboden gebied met streng bewaakte grenzen. Ze zoeken het Huis met de Kamer die je vurigste wens vervult. Stalker gelooft dat, de twee anderen niet. In een rechte lijn naar het Huis stappen is ‘veel te gevaarlijk’. De Zone zou in het hoofd kruipen, een eigen wil hebben.

Zelfs als u Stalker al eens hebt beleefd, weet u niet wat u te wachten staat. Een van de mysterieuze karakteristieken van deze karakteristiek mysterieuze film is dat elke visie weer anders is. Stalker is altijd anders dan je je herinnert. Niet omdat je geheugen je in de steek laat, maar omdat je verbeelding andere kanten op schiet dan de vorige keer. Dat is voor een stukje je eigen verdienste, maar vooral die van Tarkovski.

Poëet van de Apocalyps

Shots waarin ogenschijnlijk amper iets gebeurt, duren een eeuwigheid. Eerst revolteer je daartegen. In het slechtste geval door de zaal uit te lopen en Tarkovski uit te roepen tot een over het paard getilde zagevent en jezelf op Fast & Furious 8 te trakteren. In het beste geval door luid naar het scherm te roepen: ‘Hey, Tarko, komt er nog wat van?’ Daar moet je door. Tarkovski ziet film als ‘beeldhouwen in de tijd’. De uitdagende traagheid dwingt je om het beeld tot in het kleinste detail in je op te nemen. Als je daar helemaal klaar mee bent, blijft er nog een zee van tijd over om je te vervelen. Uiteindelijk geef je je over aan je verbeelding. Een beetje zoals de kleuter die zich door de hele wereld vergeten waant, gewurgd wordt door verveling maar vervolgens urenlang opgaat in een spel dat alleen hij begrijpt.

Tarkovski brengt de kijker gelukkig ook op minder beproevende manieren in die droomstaat. Adembenemende, van het léven bruisende beelden die een verhaal op zich zijn en een razend efficiënte geluidsband prikkelen de zintuigen ongewoon fel. ‘Ik hou van al zijn films. Elke doorsnede uit zijn film is op zichzelf een wonderbaarlijk beeld’, zei de legendarische Japanse filmregisseur Akira Kurosawa. ‘Tarkovski is de grootste van allemaal. Hij waart met zo’n natuurlijkheid rond in het ruim van dromen’, wist de Zweedse grootmeester Ingmar Bergman.

Tarkovski speelt met wind, water, vuur en aarde alsof ook de vier elementen ingehuurde acteurs zijn die hem gehoorzaamheid zijn verschuldigd. Nevel, mist, zonlicht, winterlicht, malse regen, bijbelse stortbuien, kronkelende waterloopjes, morsige plassen, majestatische druppels, dampende paarden, trotse paarden, gelaten honden: Tarkovski filmt de natuur en de omgeving als geen ander en maakt er een personage van dat alle andere overstijgt. Met het aardse maakt hij zijn films verheven. Voor een bucolische pastorale à la Terrence Malick hoeft u niet te vrezen. Tarkovski is de poëet van de Apocalyps, van het verlies, van de herinnering, van de ruïne, van de zoektocht naar zingeving die nergens op uitdraait maar misschien toch de moeite was.

Er is al eindeloos veel gepalaverd en nagedacht over wat Stalker zou kunnen betekenen. Het is dystopische sciencefiction, gebaseerd op het boek Bermtoeristen van de broers Arkadi en Boris Stroegatski maar geregisseerd door iemand die lak heeft aan sciencefiction. Anderen zien er eerder een politieke allegorie in en vergelijken de Zone met een goelag, of voelen meer voor de theses over een existentiële of spirituele queeste. Tarkovski was diepgelovig, gruwde van materialisme en modernisme en vergeleek zijn films met gebeden. ‘De mens is zijn belangstelling voor de transcendente wereld verloren. Ik zie de toekomst zeer somber in als hij zijn vergissing niet inziet. Kunst moet de mens eraan herinneren dat hij een spiritueel wezen is en deel uitmaakt van een oneindig groot wezen waar hij op het einde naar terugkeert.’

Een religieuze lezing ontraadselt Stalker evenmin. Het geloof wordt niet gevonden. Stalker keert terug naar zijn wanhopende vrouw en kreupel geboren dochter. Dat past dan weer in de theorie dat de Zone het resultaat is van een nucleaire catastrofe en radioactieve straling voor het onheil zorgt. De bewering dat Stalker de kernramp van Tsjernobyl voorspelde, is kort door de bocht, maar de beelden van voze betonnen tunnels, verlaten bunkers, wilde flora die de achtergelaten gebouwen herovert en industrieel verval droegen bij tot de iconografie van een postnucleaire omgeving.

Stalker laat vele lezingen toe. Zoals bij de grootste kunstwerken blijft het mysterie overeind.

Toxisch

Tarkovski geloofde in de kracht van beelden die niet al hun geheimen prijsgeven, maar liet niets aan het toeval over. De ontstaansgeschiedenis van Stalker is niet minder bewogen dan die van Apocalypse Now van Francis Ford Coppola . Een dodelijke aardbeving vernietigde het maanlandschap in Tadzjikistan waar de film aanvankelijk zou worden opgenomen. Tarkovski filmde nabij twee verlaten waterkrachtcentrales aan de rivier de Jägala, een waterdam en een chemiefabriek in Estland. Enkele leden van de filmploeg beweren dat de kankers die Tarkovski en hoofdrolspeler Anatoly Solonitsyn op jonge leeftijd velden, veroorzaakt zijn door blootstelling aan giftige chemicaliën. Dat idee maakt de beelden van sneeuw in de zomer en van wit schuim op de rivier nog akeliger. Door labofouten tijdens de ontwikkeling van de film ging die grotendeels verloren. Tarkovski liet dan maar alles opnieuw opnemen. Hij stelde opnames uit tot het licht perfect was, bijvoorbeeld tijdens de avondschemering. Crewleden kregen de opdracht om alle gele, rode en paarse blaren in het bos om te draaien zodat alleen nog groen overbleef. Idem voor de gele bloemen of de door de vorst verkleurde grasstengels in een grasland.

Tarkovski was geen eendagsvlieg, Stalker niet zijn enige droom van een film. In de vormelijk strenge, mystieke sf-film Solaris (Steven Soderbergh en George Clooney waagden zich ook aan een versie) werkt een oceaanplaneet in op het gemoed van een eenzame kosmonaut door hem alsmaar menselijker replica’s van zijn jong gestorven echtgenote voor te schotelen. Mirror is een niet-lineaire, complexe mix van jeugdherinneringen, nieuwsbeelden en mijmeringen. Andrei Rublev is een drie uur lange, zinnenprikkelende onderdompeling in de modder, de chaos, de honger en de wreedheden van het Rusland van de vijftiende eeuw die een gelovige kunstenaar verstommen en verlammen. In hoeverre Tarkovski aanstuurde op een parallel tussen de gruwelijke tijd waarin Rublev leefde en het Sovjettijdperk, is onduidelijk. Feit is dat de filmrelease drie jaar lang werd tegengehouden en dat zijn relatie met het communistische regime problematisch was. Hij stierf in ballingschap.

Overalski

Tarkovski’s reputatie van grote filmregisseur lijkt vandaag minder wijdverspreid dan dertig jaar geleden. Zijn esthetische, filosofische en emotioneel uitdagende werk schrikt af. Het helpt niet dat hij vaak ingeroepen wordt door regisseurs die mislukt kunstzinnige, contemplatieve films willen goedpraten en verkeerdelijk denken dat opnames van starende mensen in een desolaat landschap automatisch diepzinnig zijn. Neem hun camera af. Van een slechte kopie van Tarkovski wordt niemand beter.

Bij nader inzien is Tarkovski helemaal niet van het toneel verdwenen. Hij is de peetvader van de slow cinema, een beweging die bulkt van flauwe Tarkovski-klonen, maar ook een dozijn fantastische filmregisseurs herbergt, zoals Béla Tarr (de atheïstische versie van Tarkovski), Aleksandr Sokoerov (zijn vriend en opvolger), Carlos Reygadas, Lav Diaz en Tsai Ming-liang.

Maar ook daarbuiten is hij nog zeer aanwezig. Let straks maar eens op de climax van The House That Jack Built. Lars von Trier sluit zijn portret van een seriemoordenaar af met een helletocht (plus vraagstelling) in pure Tarkovski-modus. Een verrassing is dat niet. De Deense provocateur gaat er prat op dat hij Mirror al meer dan twintig keer gezien heeft en noemt Tarkovski een god. Om niet van plagiaat beschuldigd te worden, droeg hij Antichrist aan Tarkovski op. Dat werd in Cannes op hoongelach onthaald.

Vlak voor de zomer kwam Ocean’s 8 uit, de vrouwenversie van Ocean’s Eleven met Cate Blanchett in de Brad Pitt-rol. Haar favoriete film? Stalker. ‘Elk beeld uit die film staat op mijn netvlies gebrand.’ Voor de look van Trash Island in de animatiefilm Isle of Dogs vond het team van Wes Anderson inspiratie in ‘de sombere maar intrigerende woestenij van Stalker‘. In maart pakte Netflix uit met Annihilation, een verbluffende sf-film met Natalie Portman. Officieel verfilmde regisseur-scenarist Alex Garland een bejubeld boek van Jeff VanderMeer. In de praktijk struikel je haast over de gelijkenissen met Stalker. In beide transcendente mindfucks trotseert een handvol mensen zwijgend een verboden, getroffen gebied met mysterieuze krachten. Shots van protagonisten, woekerende flora, kaduke gebouwen en onderwaterplanten lijken hard op elkaar.

Begin dit jaar noemde de Vlaming Kristof Hoornaert Tarkovski een voorbeeld voor zijn contemplatieve debuutfilm Resurrection. In november kwam het geweldige You Were Never Really Here uit, met Joaquin Phoenix als vermoeide huurmoordenaar. De favoriete film van supertalent Lynne Ramsay is dezelfde als die van Michael Haneke: Mirror. James Gray houdt het net als Matteo Garrone en Alejandro González Iñárritu op Andrei Rublev. Aan bekende Tarkovski-fans geen gebrek.

Wie bij sommige postapocalyptische decors van Blade Runner 2049 aan Stalker dacht, krijgt een schouderklop van cameravirtuoos en Tarkovski-fan Roger Deakins. September was de maand van Loveless, een wrang echtscheidingsdrama dat een intriest beeld schetst van de door egoïsme uitgeholde Russische samenleving. Regisseur Andrej Zvjagintsev noemde het een variatie op Scènes uit een huwelijk van Ingmar Bergman, maar de onheilspellende natuurbeelden waarmee hij opent en afsluit zijn Tarkovski ten voeten uit. Zvjagintsevs eerste films, The Return en The Banishment, waren hommages aan zijn voorganger. Twee jaar geleden welde de discussie over het soms flinterdunne verschil tussen hommage en plagiaat op door een gretig gedeeld filmpje dat zeventien fragmenten uit The Revenant (die film waarin Leonardo DiCaprio op een beer botst) koppelde aan zeventien fragmenten van Tarkovski. Soms was het zoeken naar de zeven verschillen. Regisseur Alejandro González Iñárritu had het geluk dat hij eerder al had aangegeven dat Tarkovski een inspiratiebron was en dat hij zijn production designer Jack Fisk een kopie van Andrei Rublev bezorgd had.

Wie het origineel wil zien, weet waar naartoe.

Andrej Tarkovski

Geboren in 1932 als zoon van de dichter Arseni Tarkovski en de actrice Maria Ivanovna. Overleed in 1986.

Getekend door de scheiding van zijn ouders. Hij gebruikte vaders poëzie in Mirror, Stalker en Nostalgia, zijn moeder doet mee in Mirror.

Won in 1962 met zijn debuut Ivanovo detstvo (Ivan’s Childhood) meteen het festival van Venetië.

Stond bekend om zijn perfectionisme. Had graag meer dan zeven films gedraaid maar lag overhoop met het Sovjetbestuur.

Ging begin jaren tachtig in ballingschap en werd verteerd door heimwee. Dat hij in 1986 in Cannes de Grand Prix won met het bergmaniaanse The Sacrifice werd in de USSR doodgezwegen.