Psychopaten in films: feit of fictie?

Psychopathische personages als Hannibal Lecter, Norman Bates en Gordon Gekko zijn in ons collectief filmgeheugen gegrift. Maar zijn ze eigenlijk wel realistisch? Forensische psychiaters en filmcritici analyseerden 400 films en zochten het uit.

Roekeloosheid, egoïsme, harteloosheid, onverantwoordelijkheid, agressie, narcisme en vooral gewetenloosheid: het zijn gedroomde eigenschappen om iconische personages mee op te bouwen. Psychopaten zijn dan ook schering en inslag in onze cinema’s. Filmschrijvers gebruiken ze graag in het narratief, het grote publiek wordt ze nooit beu. Hannibal Lecter, bijvoorbeeld, verscheen al vijf keer op het grote scherm, en maakte in 2013 zijn debuut op het kleine scherm.

Sluit de manier waarop psychopathie in films wordt voorgesteld echter wel aan bij de werkelijkheid? In tegenstelling tot wat de meeste mensen geloven, is deze persoonlijkheidsstoornis niet enkel weggelegd voor seriemoordenaars. Ook zij die nooit een vinger naar iemand anders uitsteken, krijgen van de psychiater weleens het etiket ‘psychopaat’ opgeplakt. Psychopathie gaat immers om een gebrek aan medeleven, niet om geweld.

In een studie van 400 films uit de afgelopen honderd jaar selecteerden forensische psychiaters en filmcritici 126 personages met duidelijke psychopathische trekken om te kijken of filmmakers wel een juist beeld ophangen. Welke personages zijn geloofwaardig en welke niet?

Sensatie en realiteit

Een van de meest geslaagde en beklijvende voorstellingen is Gordon Gekko, de manipulatieve investeerder uit ‘Wall Street’. Gekko is een zogenaamde ‘primaire psychopaat’, wat betekent de psychopathische trekken aangeboren zijn. Ze zijn dus niet het resultaat van de omgeving of een andere, onderliggende persoonlijkheidsstoornis.

Ook huurmoordenaar Anton Chigurh uit ‘No Country for Old Men’ en Henry uit ‘Henry: Portrait of a Serial Killer’ zijn geloofwaardige, primaire psychopaten. Waar volgens de auteurs van de studie vooral de laatste film bijzonder goed in slaagt, is het portretteren van de chaos en instabiliteit van het leven van een psychopaat.

Want, vergis u niet, de hyperintelligente, charmante, gecontroleerde en georganiseerde seriemoordenaar die steevast op het scherm verschijnt, is meer uitzondering dan regel. De zo graag geziene Hannibal Lecter, die de psyche van anderen achterhaalt door eenvoudigweg een vleugje van hun parfum te ruiken, is dus een sensationeel, maar geen erg representatief personage.

Andere personages zijn niet enkel ongeloofwaardig, maar zijn geen psychopaten tout court. Neem nu Norman Bates van ‘Psycho’ en Travis Bickel van ‘Taxi Driver’, beiden psychoten van het eerste uur. Zij moordden niet uit een gapend gebrek aan medeleven, maar omdat ze alle voeling met de realiteit tijdelijk verloren. Zij lijden aan waanbeelden; niet aan psychopathie.

Opnieuw een mens

Interessant is dat het type psychopaat in de cinema optreedt, vaak te maken heeft met maatschappelijke gebeurtenissen van dat moment. De manipulatieve en gewetenloze effectenmakelaar dankt zo zijn populariteit van de afgelopen jaren aan de crisis. De gruwelijke maar hoogst intelligente geweldenaar dankte zijn succes in de jaren 80 dan weer aan macabere figuren als Ted Bundy en Jeffrey Dahmer.

Een algemenere trend is dat psychopaten in films steeds geloofwaardiger worden. Dat komt omdat de psychiatrie op dit moment een beter idee heeft van wat psychopathie eigenlijk is en dat waanzinnige types als Hannibal Lecter niet de doorsnede zijn. Hoewel er al bij al meer onrealistische dan realistische psychopaten in films opduiken, worden ze dus toch steeds echter. Binnenkort mogen psychopaten weer mensen zijn, ook op het scherm. (LR)