Nuri Bilge Ceylan, de Gouden Palm-winnaar die liever boeken had geschreven

Nuri Bilge Ceylan slaagt erin tweehonderd minuten lang te boeien met About Dry Grasses, een relaas over een misantropische leraar in een ondergesneeuwd Turks bergdorp. Weinigen doen het hem na. En toch was de gelauwerde meester-cineast liever romancier geworden.

In een afgezonderd bergdorp in het oosten van Anatolië duren de winters tot de zomer. Dat is niet de enige reden waarom de gedetacheerde leerkracht Samet er zo snel mogelijk weg wil. Hij wordt door zijn favoriete leerlinge beschuldigd van ongepast gedrag. Een bevallige lerares Engels kan misschien soelaas brengen. Hoewel: Nuray is intellectueel wel zijn gelijke, maar haar geloof in het collectief en de strijd voor een betere wereld vloekt met zijn misantropie en doorgewinterde individualisme.

Met About Dry Grasses dompelt Nuri Bilge Ceylan je meer dan drie uur lang onder in de malaise van een weinig sympathieke man van middelbare leeftijd. Dat klinkt alleen maar verschrikkelijk als je niet vertrouwd bent met Ceylans ongehaaste, sombere maar meesterlijke films in de traditie van Michelangelo Antonioni en Ingmar Bergman. Zijn fotografie van landschappen en gezichten wedijvert met de grote schilders, zijn tobberige antihelden en dialogen – zoals tussen Samet en Nuray – lijken zo uit een grote roman te komen.

‘De diner-scène met Samet en Nuray is de reden waarom ik deze film wilde maken. Ze stelt de tweestrijd scherp die Turkije typeert: die tussen individualisme en collectivisme’, zegt Ceylan. ‘In About Dry Grasses onderzoek ik de goede en de slechte kanten van beide kampen, van zij die zich zo ver mogelijk willen houden van politiek en engagement en van zij die het opzoeken.’ Ceylan zelf hoort bij het eerste kamp. Als Gouden Palm-winnaar (voor Winter Sleep (2014)) wordt hij vaak geïnterviewd, maar of journalisten het nu slinks, voorzichtig of brutaal aanpakken, nooit laat hij zich uit over de politieke situatie in Turkije, laat staan over premier Erdogan.

‘Kunstenaars worden er nogal snel van beschuldigd “niet zo politiek” te zijn. Alsof dat moet’, aldus Ceylan. ‘Ik ben een individualist. Ik hou niet van politiek. Ik spreek niet graag over politiek en ik ben totaal niet geïnteresseerd in politieke thema’s. Ik geloof niet in de grote verhalen en theorieën. Uiteindelijk kiezen we altijd voor onszelf, zoals een klein kind. Voorkomen dat we zelf zinken, gaat zelfs voor op vriendschap. Lees maar eens het magnifieke Een held van onze tijd van Michail Lermontov.’

Die verwijzing naar de literatuur is niet onschuldig. Hoeveel aanzien Ceylan ook geniet bij cinefielen, hoe buitengewoon sterk zijn beelden ook zijn, zelf kruipt hij het liefst met een boek in een hoek. ‘Ik lees liever boeken dan dat ik naar films kijk. Boeken hebben een grotere impact op mijn wezen. Geen enkele film beroert mijn ziel zo fel als een roman van Dostojevski of Tsjechov. Helaas schrijf ik niet goed genoeg om romans te schrijven. Mijn talenten lenen zich veel beter tot cinema.’

En dus maakt Ceylan films. ‘Ik doe het niet voor het geld of voor de roem; daar geef ik geen zier om. Ik doe het ook niet uit engagement: politiek interesseert me niet. Ik weet soms zelfs niet of het wel belangrijk en zinvol is om films te maken.’ Hij kan simpelweg niet anders. ‘Met mijn films probeer ik me te bevrijden van de eenzaamheid die ik diep van binnen voel. Ik behoor tot het type mens dat zich bijna altijd en overal een vreemde voelt. Het leven valt me moeilijk. Dat is altijd zo geweest. Ik ben pessimistisch geboren. De zwaarte van het bestaan is mijn realiteit. Om het leefbaar te houden heb ik als ongeneeslijke melancholicus iets hogers nodig.’ Met zijn films probeert Ceylan het gevoel te creëren dat hij ervaart wanneer hij troost vindt in een roman. Zijn enige doel is iets creëren ‘waaraan je je kunt vastklampen’.

En gelukkig is hij daar behoorlijk goed in. Het festival van Cannes bekroont bijna al zijn films, de pers is steeds weer lovend en elke zichzelf respecterende arthouse wil een nieuwe Ceylan op de affiche. Zelf is hij minder enthousiast over zijn succes. ‘Ik ben nooit tevreden met wat ik heb gemaakt. Maar ik voel me nog veel slechter als ik niets maak’, lacht Ceylan. ‘Films zijn als flessenpost: je denkt zorgvuldig na over elk woord in je brief maar dan gaat ie in een fles de oceaan op en weet je niet wie ‘m zal lezen. Je bent zelfs niet zeker of er wel iemand de fles zal vinden. Maar dat houdt je niet tegen. Je schrijft de brief toch.’

Maar de zwartkijker kan niet ontkennen dat zijn flessenpost af en toe wél op haar bestemming komt. ‘Ik geef toe dat ik soms op enkele gelijkgestemde zielen stoot die zich herkennen in de eenzaamheid, de vervreemding en de melancholie van mijn hoofdpersonages. Keer op keer denk ik dat niemand van mijn nieuwe film zal houden. En keer op keer word ik verrast en zijn er wél mensen die de film en de personages intens aanvoelen en begrijpen. Dat is bijzonder fijn.’