‘JFK Revisited: Through the Looking Glass’: regisseur Oliver Stone kan JFK niet loslaten

‘De belangrijkste vraag is niet wíé John F. Kennedy vermoordde maar waarom. Omdat hij voor de vrede streed. Dáárom.’ Ruim dertig jaar na zijn film JFK komt de immer controversiële regisseur nog eens terug op de legendarische moord, deze keer in de documentaire JFK Revisited: Through the Looking Glass.

Vier keer is Oliver Stone al tegen covid gevaccineerd. ‘Twee Sputniks en daar nog eens twee Pfizers bovenop, toen bleek dat ik Europa niet binnen mocht met de Sputnik-vaccins. Tot jou spreekt een speldenkussen voor Amerikaans-Russische coëxistentie’, buldert de beruchte regisseur van spraakmakende films als Platoon (1986), Born on the Fourth of July (1989), Natural Born Killers (1994) en Snowden (2016). ‘Ik stel vast dat de geneeskunde net als de klimaatverandering is gepolitiseerd. Het is een schande dat de VS de wereld willen blijven leiden en zich zo agressief opstellen tegenover China, Rusland, Cuba, Venezuela, Iran en Servië.’

Voor de duidelijkheid: dit interview is afgenomen vóór Rusland Oekraïne binnenviel. (Anders had Stone zeker vragen over Vladimir Poetin gekregen.) De drievoudige Oscar-winnaar, die eerder ook de Amerikaanse staatsvijanden Fidel Castro en Hugo Chávez interviewde, sprak de Russische president meermaals voor The Putin Interviews (2017). In die niet altijd even kritische vierdelige tv-serie kijkt Stone met Poetin naar onder meer Dr. Strangelove, Kubricks satire van Koude Oorlog-paranoia en de dreiging van een nucleaire apocalyps.

Ook zonder Poetin viel er veel te vragen. Met JFK Revisited legt de patriot die Amerika gretig op stang jaagt een documentaire voor die een voortzetting is van zijn controversieelste speelfilm. De labyrintische politieke thriller JFK overdonderde de bioscoopbezoeker dertig jaar geleden met een lawine aan informatie en hypotheses over de moord op president John F. Kennedy, in november 1963 in Dallas. De moord op JFK en de vraag of Lee Harvey Oswald een lone gunman was, wordt gezien als het startpunt van het tijdperk van samenzweringstheorieën, met als voorlopig ‘hoogtepunt’ de bestorming van het Capitool een dik jaar geleden.

Duister complot of niet, het grote publiek hield van de speelfilm met Kevin Costner als procureur Jim Garrison, een man die met de zogenaamde Zapruderbeelden van de moord argumenteerde dat er meerdere schutters waren en er een complot was om de president te vermoorden. JFK had ook concrete impact: het Amerikaanse Congres stemde een jaar na de release erin toe een half miljoen documenten van de onderzoekscommissie uit 1976 vrij te geven.

Bevindingen uit de analyse van die massa informatie heeft Oliver Stone verwerkt in JFK Revisited. Dit keer zonder Kevin Costner. De gedetailleerde, door Whoopi Goldberg en Donald Sutherland vertelde documentaire toont overtuigend aan hoe de Warren-commissie destijds geknoeid heeft met het moordonderzoek en neemt de sinistere ex-CIA-directeur Allen Dulles, lid van die commissie, onder vuur. De bewijzen voor de stellingen dat er meerdere schutters waren en dat de CIA een hand had in de moord, zijn veel minder overtuigend. Vergewis u daar vooral zelf van tijdens het onvolprezen Leuvense documentairefestival Docville, dat JFK Revisited vertoont.

‘Er is niets mis met mijn film’, verweert Stone zich. ‘De feiten kloppen. Ik ben geen expert, ik ben maar een toerist in een zéér complexe materie. Het scenario is geschreven door researcher James DiEugenio. Hij kent elk argument van achteren naar voren. Hij heeft elk boek over de moord op Kennedy gelezen. En dat zijn er héél veel.’

Verwacht je minder controverse dan dertig jaar geleden met JFK?

Oliver Stone: Ik ben er vrij zeker van dat de Amerikaanse overheid en de Amerikaanse media ook deze film zullen aanvallen. Ik kan je de voornaamste kritiek voorspellen: dat er geen nieuw bewijs is. Ik reageer daar graag op zoals wijlen Mark Lane (burgerrechtenactivist en auteur van zwaarwichtige complotboeken over de moord op JFK, nvdr.). Telkens hem werd verweten dat hij geen nieuwe bewijzen aandroeg, zei hij: wat is er mis met het oude bewijs?

Met de kritiek en de scherpe aanvallen van nationale media zit ik niet in. Dertig jaar geleden was dat ook al zo. The Washington Post viel ons al aan toen we JFK nog aan het draaien waren. Dat heeft niet verhinderd dat de film succesvol werd. Ik maak me er meer zorgen om dat Amerika de documentaire niet heeft willen financieren. Zelfs Warner Bros. niet, dat flink verdiende aan JFK. Ik ben moeten uitwijken naar het Britse productiebedrijf Ingenious Media en de Britse distributeur Altitude Film. Veelzeggend.

Het is een documentaire, geen speelfilm met namen als Kevin Costner, Gary Oldman en Tommy Lee Jones. Maar afgezien daarvan: is de interesse in de moord op Kennedy ook niet wat weggeëbd of verdrongen door hedendaagse samenzweringstheorieën?

Stone: Wie geen interesse in deze zaak heeft, is in mijn ogen een dwaas. Gelukkig zijn er veel slimme mensen die het belang ervan wel vatten. De meeste mensen zijn helaas schapen, laat ons daar eerlijk in zijn. De meeste mensen gaan mee met wat overheid en media hen vertellen. Dat is nu eenmaal veel gemakkelijker dan de conventie in vraag te stellen.

De moord op JFK heeft de koers van de Amerikaanse regering én onze geheime diensten voorgoed veranderd. Kennedy stond voor hoop, hervorming en verandering. Zoals Robert F. Kennedy jr. op het einde van de film prachtig opmerkt: vergeet niet dat de mensen van JFK hielden. Overal ter wereld zijn straten, gebouwen en luchthavens naar hem genoemd. De historici trachten ons wijs te maken dat Lyndon B. Johnson zijn beleid voortzette maar dat is onzin. Die man heeft een bocht van 180 graden gemaakt.

Je documentaire verdiept zich in de ‘magische baan’ van de dodelijke kogel, maar eigenlijk vind je de waaromvraag belangrijker dan de wievraag?

Stone: Het gevaar is dat je je blind staart op details. Die zijn belangrijk maar om het grotere plaatje te begrijpen moet je naar het motief zoeken. De belangrijkste vraag is niet wie Kennedy vermoordde maar waarom. Omdat hij voor vrede en verandering streed. Dáárom. Vrede betaalt niet.

Waarom haal je ook de moord op Patrice Lumumba aan, de eerste premier van het onafhankelijke Congo?

Stone: Is dat niet duidelijk? JFK werd vermoord omdat hij Amerika en de wereld wilde veranderen. JFK was een overtuigd antikoloniaal. Hij was gevoelig voor het thema onafhankelijkheid – mogelijk speelde zijn Ierse roots daar een rol in. Hij stond als jonge senator al op de cover van Time omdat hij het Franse koloniale beleid zo scherp had bekritiseerd. Zijn senaatstoespraak in 1957 (waarin hij voor Algerijnse onafhankelijkheid pleitte, nvdr.) was controversieel en kwam hem duur te staan.

Hij was zwaar gechoqueerd toen hij als president vernam hoe Lumumba was vermoord. Hij verafschuwde zulke praktijken. Hij kwam er ook achter dat CIA-baas Dulles tegen hem had gelogen. Terwijl het zijn taak was de president op de hoogte te houden.

Die Allen Dulles zou als lid van de Warren-commissie geknoeid hebben met het onderzoek naar de moord op JFK. Wie maakt over hem eens een film?

Stone: O man, wat een verhaal. Als je Allen Dulles destijds had kunnen uitschakelen… Die man was een slang. Zijn oudere broer was ook machtig. John Foster Dulles was minister van Buitenlandse Zaken onder president Eisenhower. Allan Dulles is de waarschijnlijkste schuldige in de moord op JFK. Hij was het type dat dingen voor elkaar kreeg die je niet voor mogelijk houdt. Als ex-baas van de CIA genoot hij zeer veel respect in Washington.

Vrees je dat de Amerikaanse geheime diensten machtiger zijn dan de presidenten?

Stone: Wie de president ook is, de lijst met vijanden van Amerika blijft dezelfde. Niet onze presidenten maar de machine – CIA, National Security… – bepaalt wie op de lijst komt, en die machine ziet overal vijanden. Zolang je vijanden hebt, zijn geheime diensten belangrijk en draait de gigantische wapenindustrie op volle toeren. Een biljoen dollar per jaar voor spionage, militaire activiteiten, buitenlandse basissen… De CIA is een perfect gerodeerde machine die maar blijft draaien. Wie in de weg loopt, wordt vermalen. De CIA is ook erg rijk. Het agentschap heeft heel veel offshorefondsen voor geheime operaties. En die blijven ze uitvoeren, in Venezuela aan de lopende band, onlangs ook in Cuba. Waar je ook kijkt, zorgen ze voor problemen. Ik zou er zelfs niet versteld van staan als ze betrokken waren bij de moord op de president van Haïti Jovenel Moïse vorig jaar. Alles is mogelijk met zo’n agentschap.

Je mag de CIA wel ongestoord bekritiseren.

Stone: Mijn naam boezemt hen angst in. Straks zetten ze me op de Che Guevara-lijst. Ik zou geflatteerd zijn. (lacht) Als ik dood word aangetroffen of zogezegd zelfmoord heb gepleegd: geloof er alsjeblieft niets van. (lacht)

Nu, in China zou ik inderdaad niet wegkomen met wat ik allemaal heb gezegd en in de cel vliegen. Dat neemt niet weg dat er veel te weinig transparantie is. De macht van de geheime diensten is een van de grootste taboes van Amerika. Ze zijn ongenaakbaar en niet bereid om te praten over hun soms kwaadaardige en gevaarlijke operaties. Geen enkele president heeft er iets tegen vermogen te doen, zelfs Trump niet.

De moord op JFK en later die op zijn broer Bobby Kennedy zorgde voor een enorm golf aan samenzweringstheorieën. In sommige daarvan speelt hun relatie met Marilyn Monroe een hoofdrol.

Stone: Dat is zo’n lulkoek. Er zijn verschillende bedrieglijke boeken geschreven die ordinaire roddels over de relatie tussen de Kennedy’s en Monroe verhaspelen of zelf fabriceren. Er is veel met modder gegooid. Ik weet er te weinig over om scherp te reageren. Ik weet dat Marilyn trots was op haar relatie met Jack. Of ze ook een relatie had met Bobby, is twijfelachtig.

Zou je jezelf een politieke filmregisseur noemen?

Stone: Nee! Ik heb toch ook Wall Street (1987), U Turn (1997) en Any Given Sunday (1999), een film over American football, gedraaid? Ik maak wel een documentaire als ik iets te zeggen heb. Ik wil pas politiek in een speelfilm aansnijden als het op een interessante, entertainende en vlotte manier kan. Je wilt geen saai politiek drama maken zoals George Clooney deed met The Ides of March (2011). Die valkuil probeer ik te vermijden. Het is lastig om een boeiende politieke film te maken. Ik doe het enkel als ik een zeer goede reden heb. Nixon (1995) is een karakterstudie over bedrog. W. (2008) (met Josh Brolin als George W. Bush, nvdr.) is een karakterstudie over een neofiet en imbeciel die president van de VS wordt dankzij zijn connecties. JFK is een moordverhaal.

What’s next? Het tweede deel van je autobiografie Chasing the Light?

Stone: Ik zou dat heel graag doen. Het schrijven was een plezier maar de publicatie een ramp. De uitgeverij lag te slapen en mijn timing was niet zo goed. Wie brengt er nu zijn memoires uit als de boekwinkels door een pandemie gesloten zijn?

Maar ik werk nu al bijna twee jaar aan een documentaire over groene energie en klimaatverandering. Ik laat de politiek erbuiten en ga volop voor de wetenschappelijke invalshoek. En ik ben er vrij zeker van dat ze me opnieuw zullen aanvallen.

Oliver Stone

Controversiële filmregisseur (75) uit New York, gespecialiseerd in spektakelfilms die zijn eigen land kritisch onder de loep nemen – en in minder kritische interviews met Vladimir Poetin of Fidel Castro.

Heeft drie Oscars gewonnen, voor het scenario van Midnight Express (1978) en voor de regie van Platoon (1986) en Born on the Fourth of July (1989).

MetWall Street (1987) hekelde hij de ‘greed is good’-mentaliteit van de beursyuppies, met Natural Born Killers (1994) hoe de massamedia op seriemoordenaars geilen.

Breit nu met een documentaire een vervolg aan JFK (1991), zijn duizelingwekkende complotfilm over de moord op president John F. Kennedy.