‘I’m Still Here’-regisseur Walter Salles, van Rio naar de rode loper

Na dertien jaar stilte is arthouse-icoon Walter Salles terug met een nieuwe film, meteen goed voor drie Oscarnominaties. ‘Ik wilde een stukje geschiedenis oprakelen, maar bleek de tijdsgeest bij de lurven te pakken.’

Wat een comeback. In geen dertien jaar had Walter Salles nog een langspeelfilm gemaakt, maar I’m Still Here viel op het filmfestival van Venetië meteen in de prijzen en kan zondag drie Oscars uit de brand slepen, waaronder die voor beste film. Niet slecht voor een Braziliaanse film over een onfris hoofdstuk uit de Braziliaanse geschiedenis. Salles is natuurlijk allesbehalve een beginneling.

Met prachtig gefotografeerde films als Central do Brasil of The Motorcycle Diaries met Gael García Bernal als de jonge Ché Guevara was hij twintig jaar geleden een van de grote favorieten van de arthouseliefhebbers. In 2012 leek hij met On the Road, een verfilming van de cultroman van Jack Kerouac met Kristen Stewart, Amy Adams, Elisabeth Moss, Kirsten Dunst en Viggo Mortensen, de top bereikt te hebben. Maar op een nieuwe film was het wachten. ‘Dat komt omdat ik geen materiaal vond dat zo humanistisch, existentieel en politiek complex is als I’m Still Here’, zegt Salles, zachter en minzamer dan de Dalai Lama na acht uur mediteren. ‘Ik ben een documentairemaker die fictie maakt. Ik wil me pas op fictie storten wanneer het project me jarenlang volledig in beslag neemt en me al de rest doet vergeten. Anders maak ik liever documentaires. Want maak je geen zorgen, ik heb niet op mijn luie krent gezeten. Zo leg ik nu de laatste hand aan een documentairereeks over Sócrates, de geweldige voetballer die in de jaren zeventig Democracia Corinthiana lanceerde, een beweging om Brazilië opnieuw democratisch te maken. Hij bracht politiek naar het voetbal.’

Van 1964 tot 1985 regeerde in Brazilië een militaire dictatuur die met folteringen, moord en verdwijningen de oppositie probeerde te verlammen. Daar herinnert ook Salles’ nieuwste film aan. I’m Still Here is een ode aan de weerstand van de familie Paiva, moeder Eunice Paiva op kop. Het is een glansrol voor Fernanda Torres, die in tegenstelling tot Nicole Kidman en Angelina Jolie wel genomineerd is voor de Oscar voor beste actrice. In 1970 werd Rubens Paiva door de geheime politie ontvoerd uit zijn huis in Rio de Janeiro. Zijn kroostrijk gezin zag hem nooit meer terug. De Paiva’s waren jarenlang in het ongewisse over zijn lot, maar bleven decennium na decennium naar hem vragen. Met een stralende glimlach als verzetswapen buiten categorie.

‘Het bijzondere aan de zaak-Rubens Paiva is dat voor het eerst duidelijk werd dat je na een arrestatie of ondervraging ook voorgoed kon verdwijnen. Dat veranderde de perceptie van het autoritaire regime volledig’, zegt Salles. Hij kent de familie van binnenuit. ‘Mijn vader had voor de regering van president João Goulart gewerkt en dus zijn we in 1964 gevlucht. Ik was nog erg jong en herinner me er niet zoveel van. Pas in 1969 keerde ik terug naar Rio en raakte er bevriend met Nalu Paiva, de middelste van de kinderen. Tot op vandaag zijn we vrienden. Ik kwam vaak in hun huis (het epicentrum van de film, nvdr.) en heb daar geweldige herinneringen aan. Er zat geen sleutel op de deuren, het licht stroomde via de open ramen naar binnen. En in tegenstelling tot mijn familie werden de kinderen daar wel betrokken bij de volwassen gesprekken. Daar hoorde ik voor het eerst over politiek én ontdekte ik de tropicália, geweldige Braziliaanse muziek.’

Voor zijn film viel Salles terug op het boek dat Marcelo Rubens Paiva schreef over zijn familie. ‘Het opende mijn ogen voor zijn moeder, die zichzelf heruitvond. In het begin van het boek en de film is ze een huisvrouw in een patriarchale samenleving, hoe progressief de familie ook is. Het traject dat ze de volgende dertig jaar aflegt, is indrukwekkend. Ze versaagde niet. Ze werd zelf dertien dagen lang zonder uitleg opgesloten, ondervraagd en psychologisch mishandeld. Ze zag haar echtgenoot nooit meer terug, maar weigerde zich in een slachtofferrol te laten duwen. Ze droeg de kinderen op om altijd strijdbaar te lachen op de foto’s en ze bleef onvermoeibaar strijden voor de waarheid.’ De regisseur ziet een parallel tussen het traject van moeder Paiva en dat van een Brazilië dat zichzelf probeert te herstellen en langzaam terugkeert naar een democratie. ‘Menselijke verhalen die ook iets groters overbrengen, de crisis van een land of de evolutie van een land, trekken me enorm aan.’

Tot zijn verbijstering is I’m Still Here een pak actueler dan voorzien. ‘Toen ik in 2015 aan het project begon, kon ik niet vermoeden dat er zulke dystopische tijden op ons afkwamen. In 2018 werd Jair Bolsonaro verkozen in Brazilië en zowat overal in de wereld grijpen bedenkelijke figuren de macht. Ik wilde om heel persoonlijke redenen via het verhaal van de familie Paiva een stukje Braziliaanse geschiedenis oprakelen. Maar tijdens het maakproces werden we voortdurend gewezen op een convergentie met de wereld van vandaag. I’m Still Here gaat helaas ook over de tijdsgeest. Democratie is nooit een gegeven, democratie is kwetsbaar.’