Hoe Captain Marvel de strijd tegen seksistische internettrollen won

Met een nieuwe generatie Avengers in aantocht is Marvel in een rare, rare cultuuroorlog verwikkeld geraakt. Of hoe ook superhelden politiek zijn geworden.

Exact vier dagen na de release haalde Captain Marvel de definitieve zege binnen. 455 miljoen dollar bracht de film wereldwijd op in zijn eerste weekend, goed voor de tweede grootste openingsrecette van een superheldenfilm ooit – na Avengers: Infinity War, dat is. Dat cijfer deed ertoe. Want vergis u niet: de ware nemesis van Captain Marvel was geen Kree, Skrull of als Kree vermomde Skrull. De ware nemesis van Captain Marvel was een trol. Of liever: een trollenleger. En Captain Marvel had er net 455 miljoen argumenten bij waarom zij het zou halen.

Captain Marvel, voor wie het niet weet, is een superheldenfilm die begin deze maand is verschenen. De film draait om Vers, gespeeld door Brie Larson, een buitenaardse elitesoldaat met superkrachten die kan vliegen en plasmastralen uit haar vuisten schieten. Ziet er cooler uit dan het klinkt. Maar Captain Marvel is vooral de eerste Marvelfilm met een vrouw in de hoofdrol. Tien jaar en twintig films lang waren de hoofdrollen in het Marvel Cinematic Universe (het fictieve universum waarin ook Iron Man, Captain America, Black Panther en Thor leven) weggelegd voor mensen met een penis. Pas met Captain Marvel, de eenentwintigste film, kwam daar verandering in.

Dat daar zurige reacties op zouden komen, lag voor de hand. Maar wat zich in de aanloop naar de release afspeelde, was van een andere orde. Dit was vuiler, persoonlijker, georganiseerder.

Het begon meteen nadat de eerste trailer gelost was. Fans klaagden dat Brie Larson er star en humorloos uitzag in de beelden en dat ze ‘meer moest glimlachen’. Er verschenen gefotoshopte beelden van Larson met een glimlach. Dat was niet zomaar een suggestie. Zeggen dat een vrouw meer moet glimlachen, is een seksistisch cliché dat ooit vaagweg goedbedoeld was maar ondertussen enkel gebruikt wordt om feministen te jennen. Dit was het internet op zijn venijnigst.

Het bleek slechts het voorspel. Nog voor de film effectief verschenen was, werd de website Rotten Tomatoes overspoeld met een ‘reviewbom’, een bombardement van negatieve recensies, en kelderde de waardering van de film naar 28 procent. Rotten Tomatoes, dat recensies bundelt, zag zich uiteindelijk genoodzaakt zijn Want to See-poll aan te passen, zodat mensen geen films op voorhand meer konden afbreken. Waarna de reviewers het gewoon opnieuw probeerden: op de dag van de release verschenen om acht uur ’s morgens 58.000 negatieve recensies van Captain Marvel. Rotten Tomatoes greep opnieuw in en filterde er handmatig 51.000 valse reviews uit.

Ondertussen werd ook YouTube geviseerd. Dat platform werd overspoeld door een reeks negatieve video’s, van seksistische haatfilmpjes tegen Brie Larson tot vals nieuws dat Disney recensenten betaalde om negatieve recensies te doen verdwijnen. Wie ‘Brie Larson’ intikte, kreeg bovenaan in de resultaten suggesties als ‘Brie Larson is ruining Marvel’, ‘Burn it down’ and ‘What went wrong?’ te zien. YouTube paste daarop zijn algoritme aan. Iets wat het ook genoodzaakt was te doen na de schietpartij van oktober 2017 in Las Vegas, toen de zoekresultaten gedomineerd werden door extreemrechtse complottheorieën.

Dat zegt iets.

***

Captain Marvel was dan ook niet zomaar een film over een vrouwelijke superheld. U moet weten: Captain Marvel heeft een specifieke voorgeschiedenis. In de oorspronkelijke comics was Captain Marvel een man en was Carol Danvers, het personage dat Brie Larson nu speelt, diens sidekick. Danvers nam de mantel van Captain Marvel in 2012 over in een comicserie van scenariste Kelly Sue DeConnick, een notoire feministe. Het is op die strips dat Marvels film gebaseerd is. Captain Marvel is dus, als u dat echt wilt, een feministische herschrijving van de comicgeschiedenis.

Komt daar nog bij dat de rol van Captain Marvel door Brie Larson ingevuld werd, die tijdens de promocampagne weigerde het brave meisje te spelen. Meteen nadat bekend werd dat ze de titelrol in Captain Marvel had, gebruikte ze haar nieuwe status om voor meer diversiteit te pleiten, zowel in de filmwereld als bij recensenten en journalisten. ‘Ik heb geen behoefte aan veertig jaar oude witte dudes die me vertellen wat er niet werkte aan A Wrinkle in Time(een Disney-sprookje met een zwart meisje in de hoofdrol, nvdr.) Die film is niet voor hen gemaakt. Ik wil weten wat hij voor zwarte vrouwen en tieners betekent’, zei ze begin 2018, een uitspraak die veel aandacht kreeg. ‘Don’t feed the trolls’, luidt de strategie bij films die ietwat gevoelig liggen, maar Larson had daar geen boodschap aan. Weinig actrices gingen het gevecht tegen structureel seksisme zo frontaal aan als zij.

Dat was het strijdtoneel waarin Captain Marvel zijn opwachting maakte. Aan de ene kant feministische makers die pleitten voor meer diversiteit. Aan de andere kant een collectief van trollen en rechtse opiniemakers, die claimden dat Larson discrimineert tegen mannen en Captain Marvel een feministisch lesje is dat kijkers ongevraagd door de strot wordt geduwd. En vooral: dat de overdreven politieke correctheid alles aan het kapotmaken is, inclusief het Marvel Cinematic Universe.

Dat is heel veel politieke betekenis voor een film over een vrouw die kan vliegen en plasmastralen uit haar vuisten schiet. Maar het zegt dan ook alles over de hele, hele vreemde cultuuroorlog waarin Marvel vandaag verwikkeld is.

Dit was namelijk niet de eerste keer.

We hebben dit nog al eens gezien.

***

Om te snappen waar de strijd om Captain Marvel vandaan komt, moeten we vijf jaar terug in de tijd, naar Gamergate, een intimidatiecampagne die in de zomer van 2014 begon, gericht tegen een aantal vrouwen in de Amerikaanse gamingwereld. Verschillende vrouwelijke gameontwikkelaars en recensenten kregen online publieke vernederingen te verduren en werden met verkrachting en de dood bedreigd.

Op het moment zelf was er heel veel onduidelijkheid over wat er precies aan het gebeuren was. Niemand kon goed inschatten wat Gamergate was en waar het vandaan kwam. Het was een fenomeen dat we niet kenden. De openlijk seksistische kant was nieuw. De online-intimidatiestrategieën waren nieuw. De anonieme massa van aanstokers was nieuw. De omvang was nieuw.

Pas in de jaren erna werd de betekenis ervan helder. Gamergate was een samenloop van een aantal dingen. Het was de toxische kant van fancultuur die aan het toenemen was. Het was alt-right dat zich met het internet ging bezighouden. Het was het trollen op fora als 4Chan en Reddit dat een politieke agenda kreeg. Het was een reactie op de oproepen voor meer diversiteit in de popcultuur. En al die dingen kwamen samen in één hashtag: #GamerGate was de noemer waaronder het internet zijn lelijkste kant had laten zien.

Toen de storm omtrent Gamergate ging liggen, stopte de beweging – voor zover je het een beweging kunt noemen – niet, maar verlegden de rechtse trollen hun actieterrein naar de filmwereld. Vooral films met een heel specifiek profiel werden geviseerd: blockbusters die een progressieve draai gaven aan een franchise met veel fans en rekenden op die fans om de promocampagne te ondersteunen. Een van de eerste films die onder vuur kwamen te liggen was de remake van Ghostbusters uit 2016. Meteen nadat bekend was geworden dat de cast louter uit vrouwen bestond, kwam een negatieve campagne op gang. Deels terechte bedenkingen – dat de makers munt probeerden te slaan uit fannostalgie en zich van een feministische agenda bedienden om promo te voeren – werd op één hoop gegooid met ideologische kritiek dat Ghostbusters een politiek correcte vervalsing was. Die boodschap wisten de trollen vervolgens ook aan de man te brengen. De eerste trailer kreeg meer dan een miljoen dislikes op YouTube en werd daarmee de meest negatief geëvalueerde filmtrailer aller tijden. Na de release werd actrice Leslie Jones op Twitter het doelwit van seksistische en racistische pesterij. Mede door de negatieve vibe rond de film – en het feit dat zowel critici als progressieve stemmen er hun terechte bezwaren bij hadden – flopte Ghostbusters aan de kassa. De trollen triomfeerden.

Waarna ze hun pijlen op de grote jongens richten: die van Disney. In 2017 verscheen met The Last Jedi het tweede deel van de Star Wars-sequeltrilogie. Een trilogie die met Daisy Ridley als Rey en John Boyega als Finn de toekomst van Star Wars in handen van een vrouwelijke Jedi en een zwarte ex-stormtrooper had gelegd. Wat volgde, viel dan ook te voorspellen. Opnieuw vermengde kritiek dat Star Wars – en Disney – zijn fans uitmolk zich met seksistische en racistische intimidatie. Opnieuw kreeg Rotten Tomatoes reviewbommen te verwerken. (Wat tot de absurde situatie leidde dat de score van de recensenten hoger was dan de score van de fans. Inzake Star Wars was dat de wereld op zijn kop.) Opnieuw verspreidden Facebookgroepen als Down with Disney’s Treatment of Franchises and Its Fanboys hashtags als #DownWithDisney en #DumpStarWars. Opnieuw werden acteurs die geen witte mannen waren geïntimideerd. Kelly Marie Tran, een Amerikaanse met Vietnamese roots die een kleinere rol had in de film, verdween van sociale media na een maandenlange intimidatiecampagne.

De trollen zouden uiteindelijk het pleit verliezen – met wereldwijd 1,3 miljard dollar aan de box office kun je niet wedijveren – maar ze slaagden er wel in een tweespalt te creëren tussen Star Wars-fans en Star Wars – of tenminste toch de perceptie dat die er was. Toen Solo: A Star Wars Story een jaar later flopte, werd de polarisering omtrent The Last Jedi aangehaald als een van de redenen.

Een jaar na The Last Jedi wijdde de University of Southern California een paper aan de trollencampagne, waarbij 206 negatieve tweets werden geanalyseerd die regisseur Rian Johnson waren toegestuurd. 61 daarvan kwamen van mensen met een politieke agenda. 11 waren afkomstig van bots. 33 kwamen van trollen, waarbij 16 van de 33 trollen uit Rusland leken te komen. Het zei veel over de aard van het trollenleger. Dit waren geen fans, dit was een rare alliantie van rechtse activisten, trollen, Russen en bots. Het was ook niet organisch gegroeid: er zat een structuur achter. En het maakte duidelijk dat je met een betrekkelijk klein netwerk veel impact kunt hebben.

Maar wat het onderzoek niet beantwoordde, was hoe serieus we dat moesten nemen. Hadden de trollen daadwerkelijk impact? Waren dit overtuigde seksisten en racisten met een agenda of waren dit domme kids die alles gratuit for the lulz doen, 4Chan-stijl? Ging het hen om een rechtse agenda of wilden ze vooral rellen? En doen die vragen er nog toe, nu veel racisme en seksisme zich achter ironische memes verbergt?

In elk geval: of het nu Wonder Woman of Black Panther was, bij elke nieuwe film met een vrouw of een zwarte man in een hoofdrol kregen we hetzelfde fenomeen. Georganiseerde aanvallen op YouTube en Rotten Tomatoes in een poging om meetbare impact te hebben in dislikes en waarderingscores. Online-intimidatie van cast en crew via Instagram en Twitter. Fankritiek mengen met een alt-right-agenda. En dat alles met één doel: de buzz rond een film de dieperik in jagen.

***

Maar hoe helderder de strategie van de trollen werd, hoe efficiënter ook de respons. Dat is wat Captain Marvel de afgelopen maand heeft laten zien. ‘Trolls are boring now’, kopte Wired na de box office-triomf van Captain Marvel. Rotten Tomatoes, Twitter, YouTube en Facebook wisten dat de aanvallen gingen komen en wisten hoe ze erop moesten reageren zonder dat de trollen het debat konden domineren. Disney wilde niet zeggen welke stappen het precies had ondernomen, maar het had naar verluidt veertig social-mediateams om de onlinebuzz te monitoren. En dat werkte. Trollen werden gereduceerd tot hun ware proporties: ordinaire pestkoppen in de marge.

Zij het met één nuance. Trollen zijn in één ding geslaagd: ze hebben popcultuur op de rechtse agenda geplaatst. En dat heeft gevolgen. Zelfs Doorbraak.be, een Vlaamsgezinde website die niet meteen bekendstaat om zijn filmnieuws, bracht enkele dagen voor de release een stuk over Captain Marvel onder de titel Hollywoods social justice-zelfmoord. De intro: ‘Brengt de doorgedreven identiteitspolitiek van links Hollywood de box office in gevaar?’

Nu progressieve stemmen van de filmwereld een arena hebben gemaakt om voor meer representatie te vechten en rechtse stemmen popcultuur gebruiken om politieke correctheid aan te klagen, hebben meningen en recensies over films een nieuwe dimensie gekregen. Of u een film goed of slecht vindt, hangt niet meer alleen van de artistieke kwaliteiten, de acteurs of het scenario af, maar ook van de politieke en maatschappelijke interpretatie van de film. Cru gesteld: het ligt net iets gevoeliger dan vroeger om te zeggen dat u Captain Marvel oké vond, maar ook niet meer dan dat.

De impact van de trollen mag dan tanende zijn, het volgende strijdtoneel is al bekend. In de nasleep van Captain Marvel lanceerde Marvel de eerste trailer van Avengers: Endgame. Lang verhaal kort: de helft van de mensheid is uitgeroeid en het heeft er alle schijn van dat Captain Marvel zo meteen de boel gaat komen redden.

Captain Marvel.

Een vrouw.

***

Het is een samenloop van omstandigheden die het hele trollenverhaal nog net iets intrigerender maakt. Het Marvel Cinematic Universe staat namelijk op het punt om over te gaan naar Phase 4. We besparen u de details, maar dat betekent allicht dat de oude garde van de Avengers, zoals Iron Man, Captain America en Thor, in Avengers: Endgame dood of op pensioen gaat en er een nieuwe generatie opstaat om de aarde te verdedigen. Marvel houdt angstvallig geheim wie die nieuwe generatie Avengers zal vormen, maar afgaande op wat we het voorbije jaar hebben gezien, lijken Black Panther en Captain Marvel van hun plek verzekerd. Captain Marvel zou zelfs de nieuwe leider van de Avengers worden, zo hintte Kevin Feige, die het hele Marvel Cinematic Universe overziet, al. Daar komt nog bij dat ook Black Widow straks haar eigen film krijgt, met Shang-Chi de eerste Aziatische superheld onderweg is en Marvel in 2020 een eerste homoseksuele superheld zou willen introduceren in The Eternals.

Het worden, kortom, zware jaren voor rechtse trollen.

Eén ding lijken ze daarbij uit het oog te verliezen. Het is een denkfout dat, als het Marvel Cinematic Universe er straks een stuk diverser uitziet, daar een progressieve agenda achter schuilt. Tien jaar geleden zou dat misschien het geval geweest zijn. Maar tien jaar geleden is dit niet gebeurd. Marvel deed er 21 films over om een vrouw een hoofdrol te geven. Het negeerde een decennium lang de roep van de fans om Black Widow een eigen film te geven. In 2014 nog noemde een Marvel-directeur in een gelekte mail vrouwelijke superheldenfilms ‘een ramp’. Dat klinkt niet als een progressieve agenda, omdat Marvel – en ook Disney – simpelweg geen progressieve agenda heeft.

De ware reden waarom het Marvel Cinematic Universe straks diverser wordt, is niet eens moeilijk te achterhalen: Black Panther haalde 1,35 miljard dollar op, Captain Marvel zal straks het miljard overstijgen. Dat zijn geen cijfers van producten die krampachtig een progressieve agenda proberen te pushen. Dat zijn cijfers die tonen dat het publiek hierop zat te wachten. Verhalen over inclusiviteit en diversiteit zijn mainstream geworden en Marvel introduceert vrouwelijke, zwarte en homoseksuele superhelden omdat het geld wil blijven verdienen. Dat is geen progressieve strijd meer. Dat is een economische realiteit. Qua statement is dat eigenlijk nog indrukwekkender.

De trollen hadden zich de moeite dan ook kunnen besparen.

Captain Marvel had op voorhand al gewonnen.