In ‘Origin’ daagt Ava DuVernay u uit om voorbij racisme naar onderliggende mechanismes te kijken

Het ligt níét aan uw huidskleur. Of toch niet alleen. Origin toont dat het racisme in de VS minstens evenveel te maken heeft met hoe de ene mens de andere in een hokje steekt. Zoals in nazi-Duitsland. Zoals in India.

Haar Martin Luther King-film ­Selma (2014) werd voor een ­Oscar ­genomineerd. Disney schoof haar – een primeur voor een zwarte vrouw – een budget van meer dan honderd ­miljoen dollar toe voor A Wrinkle in Time (2018). In de Netflix­documentaire 13^th (2016), haar beste film, licht ze Amerika’s wanstaltige gevangenisindustrie door. En ook voor Netflix maakte ze de miniserie When They See (2019), over de helletocht van vijf zwarte tieners die ­onterecht ­veroordeeld werden voor een geweld­dadige verkrachting in Central Park. Je kunt veel van regisseuse Ava ­DuVernay zeggen, maar niet dat ze niet ­geëngageerd is, en zeker niet dat ze het zichzelf makkelijk maakt.

Dat bewijst haar nieuwste film nog maar eens. Origin is een ­bewerking van Caste: The Origins of Our ­Discontents, een non-fictieboek van journaliste en Pulitzer-­winnares Isabel ­Wilkerson. Oké, het ging anderhalf miljoen keer over de toonbank na lof van ­Oprah Winfrey en Barack Obama en het ­verscheen kort na de Black Lives Matter-­storm die opstak na de dood van George Floyd. Makkie, toch?

Tot je het leest.

Caste schetst de verbanden ­tussen de onderdrukking van zwarte ­Amerikanen, de Jodenvervolging in nazi-Duitsland en het kastenstelsel in India. De kerngedachte is dat racisme, te vaak opgevat als iets individueels, als verklaring voor de situatie in de VS ontoereikend is. Je moet het ook over kastes en kastenstelsels hebben, over de neiging van mensen om anderen te onderwerpen en dat te organiseren. De dalits in India moeten de ­bekendste slachtoffers van zo‘n stelstel zijn. ­Wilkerson trekt de parallel met hoe de nazi‘s de Joden ontmenselijkten en met hoe de Afro-Amerikanen ook ná de slavernij door de ­zogenaamde Jim Crow-wetten onderdrukt en ­gesegregeerd bleven.

Origin, DuVernays verfilming, volgt Wilkerson (vertolkt door ­Aunjanue Ellis-Taylor) vanaf de ­eerste aanzet tot het boek: haar ­redacteur probeert haar te overtuigen om een boek te ­schrijven over Trayvon Martin, een zwarte ­jongen wiens dood in 2012 – hij werd neergeschoten door een burger­wacht – voor veel ophef ­zorgde. ­DuVernay toont hoe de tragedies in ­Wilkersons persoonlijke leven op Wil wegen ­terwijl ze over haar ­ideeën praat, ­archieven doorpluist, zich ­realiseert dat de nazi’s voor sommige van hun antisemitische maatregelen de ­mosterd bij de Amerikaanse segregatie gingen halen.

Netflix trok zich terug uit het ­project en geen enkele grote ­studio was bereid in de bres te springen. Maar DuVernay versaagde niet, kreeg haar film toch – buiten de film­industrie – geproducet en ­Origin dong uiteindelijk in Venetië mee voor de Gouden Leeuw.

’Soms moet je doorzetten’, glimlacht DuVernay. ’Ik heb meer dan genoeg variaties gehoord op ‘doe dat toch niet’, ‘hoe ga je dat aanpakken?’ en ‘dit werkt nooit’. Ik ben er trots op dat ik niet ben gezwicht.’

Waarom heb je doorgezet? Heeft het boek van je kijk op de wereld zo hard veranderd?

Ava DuVernay: Het is niet dat ik ­Caste nodig had om een kijk op de ­wereld te hebben. Maar het verruimde mijn ­begrip van de wereld wel en daar schrok ik van. Ik ben iemand die best veel nadenkt over identiteit, ­racisme en Amerika en toch had ik in ­‘kaste’ nooit een hedendaags, ­persoonlijk en nuttig begrip gezien. Voor mij sloeg kaste op het hiërarchische stelsel waar India maar mee blijft ­worstelen, niets anders. Misschien is dat ­naïef maar kaste is echt niet iets dat in de VS wordt onderwezen als onder­deeltje van onze geschiedenis. Terwijl het een héél groot deel van de ­Amerikaanse geschiedenis verklaart. In dat opzicht was Wilkersons boek een openbaring. Caste heeft me enorm geholpen om mijn ideeën over identiteit, ras en Amerika te ordenen.

In je film laat je Wilkerson zeggen dat je er niet komt wanneer je alles altijd door de lens van racisme bekijkt.

DuVernay: Wilkerson is een ­zwarte vrouw uit Amerika, ik ben een ­zwarte vrouw uit Amerika. We zijn geconditioneerd om onszelf zo te zien: als zwarte, als vrouw, als zwarte vrouw. Door die bril kijken we naar ­onszelf. Het boek nodigt je uit om dat te deconstrueren. Om verder te ­kijken dan ras, huidskleur en ­racisme. Want het gaat veel verder dan dat. Je kunt ras pas volledig begrijpen als je kaste en kasten­systemen ­begrijpt. ­Racisme, islamofobie, homo­fobie, antisemitisme, agisme… Al die ­ismen zijn verbonden door het onder­liggende fundament: kaste, dat je op basis van een bijna willekeurig ­verschil een groep onderdrukt en als minderwaardig beschouwt.

Waar wil je heen?

DuVernay: Kaste is een omvattende manier om over jezelf en je plaats in de wereld te denken. Voorbij racisme. Jij en ik zien er heel anders uit. ­Volgens de woordenboeken zijn we tegen­gestelden: man-vrouw, zwart-wit, ­Europeaan-Amerikaan. Maar die tegen­stellingen krijgen een heel ­andere vorm als je er kaste bij ­betrekt. Niet huidskleur onder­scheidt jou van mij, vooral kaste maakt dat we ons anders voelen en dat de maatschappij anders naar jou kijkt dan naar mij. Door ons van dat ­mechanisme ­bewust te zijn, door het zo te ­bekijken kunnen we ­elkaar weer zien voor wie werkelijk zijn: gewoon mensen. En dan kunnen we ons ­opnieuw verbonden ­voelen. Op één lijn.

Je film focust vooral op de totstandkoming van het boek: Wilkerson die haar gedachten ordent, onderzoek verricht en puzzelstukjes verzamelt terwijl ze privé door een heel zware periode gaat met het verlies van dierbaren. Zocht je dat persoonlijke op om de weinig vertrouwde inzichten over kaste bij een breed publiek verteerbaar te maken?

DuVernay: Absoluut. ­Caste is een ­prachtig, rijk ­gestoffeerd boek, maar bijna een ­antropologische thesis. Lang niet iedereen zal daaraan willen beginnen. Dus leek het me zinvol om een aantal van de kern­ideeën via een film bij een breder publiek te introduceren. Je hoeft het als kijker niet eens te zijn met alle ideeën en stellingen, ik hoop wel dat de film je aan het denken zet. Hoe ­kijken we naar elkaar? Hoe ­behandelen we ­elkaar? Welke hiërarchieën ­bestaan er?

Empathie is de vijand van een kastensysteem en film is een empathiemachine.

DuVernay: Helemaal! Film humaniseert. Ik ben opgegroeid in Compton (ten zuiden van Los Angeles, berucht om het bendegeweld, bekend van de vele rappers die ervan afkomstig zijn, nvdr.). Je wilt niet weten hoe vaak ik al heb mogen horen: ‘Ben jij écht van ­Compton? Zo zie je er niet uit.’ Ik ­antwoord meestal hetzelfde: ‘Hoe kun jij nu weten hoe ­mensen uit Compton eruitzien? Je bent er nooit geweest.’ In films en ­muziek wordt ­Compton op een vaak heel ­bedenkelijke manier gepresenteerd. Maar film is ook een manier om los te komen van kleur, tijd, plaats, cultuur of gender. Ik herinner me dat ik op jonge leeftijd verrukt was toen ik de Iraanse, Koreaanse en Europese film ontdekte. Op school kreeg ik Ponette (Franse film van Jacques Doillon uit 1996, nvdr.) te zien, over een wit Frans ­meisje van vier dat om haar moeder rouwde. Ponette kon niet verder van mij afstaan en toch huilde ik in haar plaats, wilde ik haar helpen en begreep ik haar.

Je hebt je schouders al onder heel uiteenlopende projecten gezet: een ontluisterende documentaire, een Oscar-kandidaat, peperdure sciencefiction, een miniserie voor Netflix. Wat verbindt ze?

DuVernay: Ik heb dat niet met opzet gedaan, hoor. Ik kan het ook ­alleen maar achteraf vast­stellen, maar ik zie wel een samenhang. Ze gaan op hun manier allemaal over hoe mensen met elkaar omgaan, meer specifiek over de momenten waarop we elkaar ­onrechtvaardig of fout behandelen. Hoe navigeren mensen door zulke moeilijke momenten?