Exclusief: Christopher Nolan over Oppenheimer

‘Of je dat nu leuk vindt of niet: Robert Oppenheimer is de belangrijkste mens die ooit heeft bestaan’, meent regisseur Christopher Nolan. En met zijn ontzagwekkende, huiveringwekkende biopic wil hij ook u van die boude uitspraak overtuigen. In Parijs gaf hij Knack Focus exclusief tekst en uitleg.

Dingen waardoor je Christopher Nolan minstens tien jaar te oud inschat: zijn grijs maatpak met zwarte das, zijn authentieke Britse stijfheid, de rust waarmee hij de wereldpers te woord staat, uitspraken als ‘Ik bén de oude analoge, muffe filmmaker die nog op pellicule draait’ maar ook de som van dertien totaalspektakels die meer dan vijf miljard dollar, 11 Oscars en 36 nominaties opbrachten. En hij wordt eind deze maand pas 53.

In 1980 was de Brits-Amerikaanse regisseur van de Dark Knight-trilogie (2005-2012), Inception (2010) en Interstellar (2014) dertien en doodsbenauwd voor een nucleaire holocaust – met dank aan de Koude Oorlog. Later kwam hij erachter dat de wetenschappers achter de eerste kernbom ooit ten tijde van hun experimenten statistisch niet konden uitsluiten dat de hele atmosfeer zou ontbranden. ‘En toch hebben ze doorgezet met de Trinitytest’, zegt Christopher Nolan. ‘Ik vind dat de meest dramatische situatie in de wereldgeschiedenis. Er was een kans dat aan alle leven op aarde een einde kwam, en nog drukten ze op de knop.’

Laat het duidelijk zijn: Oppenheimer komt niet uit de lucht vallen. Nolan zet zijn reputatie als opperhoofd van de intelligente blockbuster op het spel en vergaarde een interstellaire cast met onder meer Cillian Murphy, Robert Downey Jr., Emily Blunt, Matt Damon en Florence Pugh voor een overrompelende, voor het grote scherm gecomponeerde moderne mythe: het kernachtige levensverhaal van de enigmatische Joodse natuurkundige die het leger wetenschappers aanvoerde dat Amerika voor nazi-Duitsland aan de kernbom hielp en zo de wereld in het atoomtijdperk stortte: Julius Robert Oppenheimer.

Zonder omwegen: waar wil jij met Oppenheimer heen?

Christopher Nolan: Ik heb geen specifieke boodschap in gedachten. Cinema gedijt niet bij didactiek. De kijker heeft een natuurlijke weerstand tegen lessen. Terecht. Het is niet aan een film om je te zeggen wat je moet denken. Oppenheimer is geen documentaire, we houden geen pleidooi voor of tegen iets of iemand. Of je dat nu leuk vindt of niet: Robert Oppenheimer is de belangrijkste mens die ooit heeft bestaan. Zijn verhaal is uitermate fascinerend en complex en roept een myriade van paradoxen, ethische dilemma’s en moeilijke vragen op. Vragen waarop niemand het antwoord heeft. Vanuit dramatisch oogpunt is dat puur goud.

‘Oppenheimer is als een rorschachtest. Je kunt er het grootste en het verschrikkelijkste van Amerika in zien. Of van de wetenschap.’

Christopher Nolan

Geen schooltelevisie, dus. Maar wat dan wel?

Nolan: Enkele uren in Robert Oppenheimers hoofd doorbrengen en zo onvermijdelijk begrip ontwikkelen voor wie hij was en misschien ook voor waarom hij deed wat hij deed. Ik hoop op een grote resonantie: zijn verhaal, de film zou je moeten achterlaten met zorgwekkende, ambigue, complexe vragen. Ik vermoed dat elke kijker de ervaring op zijn manier zal interpreteren. Oppenheimer is als een rorschachtest. Je kunt er het grootste en het verschrikkelijkste van Amerika in zien. Of het grootste en het verschrikkelijkste van de wetenschap.

Je ruimte-epos Interstellar (2014) getuigde ook al van een grote liefde voor wetenschap en technologie. Waar deed je die op?

Nolan: Mijn initiële interesse in fysica, de wetenschap en het universum dateert uit mijn jeugd en werd aangezwengeld door films en sciencefiction. Ik ben een kind van de jaren zeventig, toen Georges Lucas met de eerste Star Wars op de proppen kwam. Ook de door astronoom Carl Sagan gepresenteerde serie Cosmos: A Personal Voyage deed mijn verbeelding op hol slaan.

Die passie kon ik kwijt in Interstellar. Voor die film werkte ik samen met Kip Thorne, de Amerikaan die de Nobelprijs voor Natuurkunde won. De dramatische mogelijkheden die zich manifesteren wanneer je vanuit een wetenschappelijk perspectief naar het universum kijkt, vind ik zeer opwindend en meeslepend. Tenet (2020) was weer sciencefiction maar ook daarvoor hielp Kip Thorne me met de wetten van de tijd en de fysica. Ook voor Oppenheimer heeft hij ons bijgestaan.

Geen overbodige luxe: met Oppenheimer snij je de kwantummechanica aan. Hoe hou je die ingewikkelde materie behapbaar voor de doorsnee toeschouwer?

Nolan: Na de relativiteitstheorie van Einstein zorgde de kwantummechanica in de jaren twintig voor een revolutie in de natuurkunde. Het weefsel van de wereld werd volledig herdacht. Briljante wetenschappers visualiseerden de wereld op een manier die niemand anders kon begrijpen. Op leken komt dat over als magie. Tot op vandaag is de kwantumfysica nog altijd niet verzoend met de klassieke natuurkunde. Er is nog veel mysterie.

De film toont heel expliciet hoe de jonge Oppenheimer probeert om kwantumfysica te visualiseren en probeert om voort te bouwen op de ontdekkingen van Einstein. Hij kijkt naar de ‘saaie’ zaken om ons heen maar ziet energie en energiegolven. Hoe opwindend. Die bijna mystieke, magische component is dramatisch en herkenbaar. Ik bedoel maar: de kijker hoeft het niet te begrijpen, hij moet enkel de opwinding van een revolutie voelen zoals Oppenheimer die ervoer.

‘Op de cover van de biografie American Prometheus staart Oppenheimer je aan met zijn ongelofelijk intense, blauwe ogen. Ik kende ook zo iemand: Cillian Murphy.’

Christopher Nolan

Cillian Murphy is een geweldige Oppenheimer. Had je de Peaky Blinders-ster al in gedachten toen je het scenario schreef?

Nolan: Neen. Ik probeer gedisciplineerd te schrijven. Als een personage echt heeft bestaan, zoals Oppenheimer, dan is het de laatste van je zorgen wie die man moet vertolken. Je wilt geen afleiding.

Het boek American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer van Kai Bird en Martin J. Sherwin lag op mijn schoot toen ik het scenario finaliseerde. Op de cover staart Oppenheimer je aan met zijn ongelofelijk intense, blauwe ogen. Ineens schoot me te binnen dat ik bevriend ben met iemand die dat ook kan: Cillian Murphy. Ik ken hem sinds ik hem aan een schermtest onderwierp voor Batman in Batman Begins (Murphy zou uiteindelijk niet het titelpersonage in die film vertolken maar de slechterik Scarecrow, nvdr.) Het was me snel duidelijk dat hij een van de grootste talenten en beste acteurs van zijn tijd is. Wij werken al ruim twintig jaar samen. Zonder ego’s, heerlijk simpel.

Waar moest hij op letten?

Nolan: Ik verlangde intense subjectiviteit. Ik wil dat het publiek de gebeurtenissen door Oppenheimers ogen ziet. Ik wil de kijker in zijn hoofd krijgen. Je hebt iemand van het kaliber van Cillian Murphy nodig om de empathie mogelijk te maken en de gedachten en gevoelens van die briljante maar enigmatische geest bloot te leggen.

Was de meertalige, in veel domeinen geïnteresseerde Oppenheimer beïnvloed door het modernisme van een T. S. Eliot, Stravinsky of Picasso? Anders gezegd: is de atoombom het eindpunt van het modernisme?

Nolan: De film probeert inderdaad nogal agressief om Oppenheimer te positioneren in zijn relatie tot de revolutionaire cultuur van zijn tijd. De revolutie in de fysica valt samen met revoluties in de cinema, de kunst, de muziek, de literatuur en – niet te vergeten – de politiek: het grote communistische experiment, de post-Russische Revolutie, heeft zijn lot en leven enórm beïnvloed.

De breuklijn in de fysica is voor het grote publiek de minst bekende en slechtst begrepen revolutie maar het is wel de radicaalste. Die valt niet terug te draaien. In muziek of literatuur kan een beweging voorbijtrekken of teruggedraaid worden: je kunt overschakelen op oudere of nieuwere vormen. Dat kan niet in de kwantumfysica. Die heeft geleid tot de ultieme daad van moderniteit: het ontketenen van de kracht van het atoom. De wereld veranderde daardoor volledig en voorgoed.

‘Ik wil dat je in Oppenheimers schoenen staat wanneer hij triomfeert maar ook wanneer de donkerste gevolgen van zijn werk hem doen huiveren.’

Christopher Nolan

Zocht je een balans tussen bewondering voor de wetenschappelijke triomf en de sinistere gevolgen: de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, het feit dat de mensheid voortaan in staat was zichzelf en de wereld te vernietigen?

Nolan: Balans is niet het juiste woord. Ik wilde wel een zo extreem mogelijke relatie tussen die twee uitersten. Ik wil dat je in Oppenheimers schoenen staat en triomfeert tijdens de Trinitytest maar evengoed dat je in zijn schoenen staat wanneer de donkerste gevolgen daarvan hem doen huiveren.

Dacht Oppenheimer pas na over een wereld met nucleaire massavernietigingswapens toen het al te laat was?

Nolan: Hij muntte uit in visualiseren: in het zich voorstellen van ingrijpende wetenschappelijke veranderingen of het uitdenken van verschillende scenario’s. Volgens mij heeft hij zichzelf bewust verblind, heeft hij bepaalde zaken niet willen zien. Een weerkerend motief in de film is dan ook dat hij niet naar de dingen kijkt. De truc van de film is dat we ook de kijker verblinden. Samen met Oppenheimer wordt hij daardoor op een gegeven moment brutaal ingehaald door de geschiedenis.