De regisseuse achter baanbrekende films als Olympia. Een slachtoffer van de filmambities van de Führer. Of een geslepen actrice die hardnekkig loog over haar verleden. Andres Veiel zoekt in zijn documentaire uit wie Leni Riefenstahl écht was.
Leni Riefenstahl is een van de meest controversiële figuren uit de filmgeschiedenis. Met Triumph des Willens (1935), over het nazicongres in Neurenberg, en Olympia (1936), over de Olympische Spelen van Berlijn in 1936, draaide ze twee grensverleggende films. Dat vond niet alleen Adolf Hitler. Tal van regisseurs bewonderden en kopieerden haar heldenesthetiek, montagekunst en massascènes. Onder hen George Lucas, Quentin Tarantino, Jodie Foster, Francis Ford Coppola, Ridley Scott en Paul Verhoeven.
Na de Tweede Wereldoorlog minimaliseerde Riefenstahl haar betrokkenheid bij het naziregime en presenteerde ze zichzelf als een slachtoffer, als iemand die gewoon haar best had gedaan om de opdrachten zo goed mogelijk uit te voeren. Over de vraag hoe ver haar nazisympathieën werkelijk reikten, is altijd veel debat geweest.
Andres Veiel wil de kwestie beslechten. De Duitse documentairemaker had ongeziene toegang tot het omvangrijke privéarchief van Riefenstahl en pluisde zevenhonderd dozen uit met foto’s, beeld- en geluidsfragmenten, manuscripten, dagboeknoties, aantekeningen, interviews, foto’s en briefwisseling, ook met de Führer. Zijn conclusie is onverbiddelijk. ‘Riefenstahl is een prototype van fascisme, fake news en mythevorming.’
Zijn op de filmfestivals van Venetië en Gent gepresenteerde documentaire Riefenstahl onderzoekt waarom de 101 jaar oud geworden Riefenstahl hardnekkig loog over haar verleden en hoe ze haar eigen mythe heeft gecreëerd. ‘Vandaag zou ze beslist een Instagram-meisje zijn. Ze documenteerde haar hele leven. Haar veel jongere assistent, minnaar en echtgenoot Horst Kettner filmde haar voortdurend – zelfs wanneer ze in bad zat. Privé of openbaar, ze bleef constant aan haar eigen mythe schaven. Zo pochte ze op 98-jarige leeftijd na een zwaar helikopterongeluk in Khartoem: “Er zit meer metaal dan beenderen in mijn lichaam, maar binnenkort ga ik diepzeeduiken in de Malediven.”’
‘Vandaag zou ze een Instagram-meisje zijn. Ze documenteerde haar hele leven.’
Met dit soort verhalen – ‘kijk eens hoe sterk, gezond, onsterfelijk en succesvol ik ben’ – en door kritische vragen te vermijden, plaveide ze volgens Veiel de weg voor haar eigen rehabilitatie en renaissance. ‘In Duitsland paste ze perfect bij de wens van veel mensen om hun schuldgevoelens over het verleden achter zich te laten. “We hebben genoeg afgezien. Kijk naar Leni Riefenstahl die drie jaar in de gevangenis heeft gezeten en zo’n grote artieste was.”’
Met de charme van een volleerde actrice en uitgekookte vertelster creëerde ze een beeld van zichzelf als slachtoffer. Maar Veiel deed een factcheck: ‘Ze heeft zes weken vastgezeten. De eerste twee weken verbleef ze bij Amerikaanse soldaten in een eigen hotelkamer met een mooi bed en bloemen. Als bekende actrice werd ze bewonderd. Ze heeft helemaal niet afgezien. Na nog eens vier weken werd ze vrijgelaten zonder verdere belemmeringen. Door een depressie belandde ze in de psychiatrie. Maar volgens haar was het omdat de Franse geheime dienst van haar af wilde. En zo paste ze de werkelijkheid voortdurend aan.’
Ook in het buitenland kon Riefenstahl haar reputatie herstellen. Regisseurs als Quentin Tarantino, Jodie Foster en Francis Ford Coppola roemden de kwaliteiten van haar films. ‘Ze maakten zogezegd een onderscheid tussen kunst en kunstenaar en tussen ideologie en esthetiek. Maar dat vind ik hopeloos naïef. Je kunt haar viering van kracht, gezondheid en superioriteit niet los zien van haar minachting voor zwakte, ziekte en de dood. En dat komt recht uit Mein Kampf, Hitlers boek, dat ze in 1931 had gelezen. In 1934 zei ze in een interview dat ze na één bladzijde al een enthousiaste nationaalsocialist werd.’
In 1939 zou Riefenstahl als oorlogscorrespondent in het Poolse Końskie getuige zijn geweest van de eerste massamoord op Joden. Aanvankelijk gaf ze toe dat ze een ooggetuige was, maar na 1948 veranderde ze haar verhaal. ‘Ik hoorde schoten, maar ik heb niets gezien’, klonk het. ‘Er is me verteld dat er mensen waren gedood in een vuurgevecht tussen Duitsers en Polen.’ Maar Veiel vond een brief die een heel andere versie van de feiten onthulde. ‘Ze wilde de begrafenis van vier soldaten filmen. Joden moesten het graf met blote handen graven. Riefenstahl was nerveus en brulde: “En nu wil ik filmen. Joden uit beeld!” Dat was de katalysator voor de slachting. De Joodse gravers werden in elkaar geslagen en sloegen op de vlucht. In de verwarring werden 22 Joden gedood.’
De Duitse cineast ziet zijn film als een waarschuwing voor de toekomst. ‘Leni Riefenstahl is niet het probleem, ze is een symptoom. We brengen onze democratie in gevaar als we niet uitkijken voor fake news en leugens die een verschrikkelijke ideologie ingang doen vinden. Ik verwijs naar Donald Trump die tijdens een tv-debat beweerde dat buitenlanders honden en de katten opeten of dat ze Amerikaans bloed bezoedelen. Ik hoop dat mijn film helpt te begrijpen wat die fascistische uitspraken echt betekenen.’
Riefenstahl
Vanaf 05.02 in de bioscoop.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
