Documaker Raoul Peck geeft vergeten fotograaf Ernest Cole zijn stem terug

Hij maakte al vlammende films over James Baldwin en Patrice Lumumba. Met de docu Lost and Found zet Raoul Peck nu Ernest Cole in de kijker, de Zuid-Afrikaanse fotograaf die de wreedheid van de apartheid vastlegde maar zelf werd uitgewist.

Dorothea Lange, Gordon Parks, Sebastião Salgado. Het zijn wereldberoemde fotografen, die de schaduwkanten van hun tijd kiekten. Maar een naam die je niet zult terugvinden in naslagwerken over de documentaire fotografie is Ernest Cole. Nochtans legde die, als een spook dat door de scheuren van de apartheid gleed, de rauwe werkelijkheid vast van Zuid-Afrika in de jaren zestig: de uitputting in de mijnen, de vernedering op straat, de angst in de ogen.

Zijn opus magnum, House of Bondage uit 1967, was een aanklacht die te explosief bleek om in eigen land te circuleren. Toch zolang Nelson Mandela achter de tralies zat. Ook Cole zelf betaalde een hoge prijs voor zijn nietsontziende blik: hij werd verbannen en stierf vergeten in 1990, 49 jaar jong, in een daklozencentrum in New York. Zijn negatieven zwierven de wereld rond als verloren geheugenfragmenten van een natie die liever wegkeek van zijn racistische roots.

Geen wonder dat Cole na zijn droeve dood in de vergetelheid belandde. Maar de laatste jaren kwam een postume rehabilitatie op de gang. In 2017 werden 60.000 verloren gewaande negatieven teruggevonden in een bankkluis in Stockholm, waarna ze werden overgedragen aan zijn erfgenamen, die de Ernest Cole Family Trust oprichtten. In 2022 werd House of Bondage opnieuw uitgegeven door non-profit uitgever Aperture, terwijl het Londense Tate Modern en het New Yorkse MoMA verschillende van zijn foto’s toevoegden aan hun collecties.

En nu is er ook de documentaire Ernest Cole: Lost and Found. De Haïtiaanse filmmaker Raoul Peck duikt de archieven in om Coles verhaal te reconstrueren: van zijn jeugd in Pretoria tot zijn ballingschap in de VS, van zijn verborgen negatieven tot zijn eenzame einde in de goot. Peck brengt niet alleen een vergeten fotograaf aan het licht, maar ook de wrede wereld die hij vastlegde – en die nog steeds doorwerkt in het heden.

Daarmee is Peck niet aan zijn proefstuk toe. Eerder blies hij al de belangstelling voor James Baldwin nieuw leven in met I Am Not Your Negro (2016), een documentaire die de krachtige woorden van de Afro-Amerikaanse schrijver koppelde aan de hedendaagse strijd tegen racisme. En daarvoor deed hij stof opwaaien met Lumumba (2000), een biopic die het leven van de in 1961 vermoorde Congolese leider Patrice Lumumba reconstrueerde en het (Belgische) kolonialisme aan de kaak stelde.

‘Coles erfgenamen kenden mijn films en vroegen me of ik interesse zou hebben om een film over hem te maken’, aldus Peck, die in New York een tijdje taxichauffeur was maar in de jaren negentig ook dienstdeed als Haïtiaans minister van Cultuur. ‘Er waren eerder al pogingen gedaan, maar zonder succes. Het probleem is: wat doe je met onbekend materiaal zodra je het ontdekt? Je moet nog altijd een sterk verhaal hebben. Eerst zei ik nee, maar ik wilde wel helpen met het conserveren van de negatieven. Na twee jaar research ontdekte ik dat Cole wel degelijk een verhaal had dat verteld moest worden. Zijn leven in ballingschap liep parallel met wat ik zelf heb meegemaakt. Mijn ouders ontvluchtten Haïti toen ik acht was vanwege de dictatuur daar. Dat leven buiten je land, met het constante nieuws over ontvoerde buren of vermoorde families, laat je niet los. Net zoals Cole niet los kon komen van wat in Zuid-Afrika gebeurde.

Eens in de VS belandde Cole in de goot en in een diepe depressie. U denkt te weten waarom?

Raoul Peck: Ik weet hoe het is om in ballingschap te leven. Als fotograaf vraag je je altijd af: waar laat ik mijn negatieven? Zijn ze veilig? Worden ze bewaard? Voor Cole kwam daar nog bij dat hij niet erkend werd als fotograaf, maar als zwarte fotograaf. In die tijd waren er maar weinig erkende zwarte fotografen, zelfs in de VS. Iemand als Gordon Parks werd pas later echt erkend. Dus Cole bevond zich in een soort niemandsland – ballingschap, racisme, artistieke verwerping. Dat is een vernietigende cocktail voor elk mens.

U noemt zijn werk een ‘herontdekking’. Wat trof u het meest in de opgedoken foto’s?

Peck: Hoe hij Amerika documenteerde met een blik van zowel insider als outsider. Cole kwam uit een apartheidssysteem, maar botste in de VS op iets wat misschien subtieler was maar fundamenteel hetzelfde. De segregatie was dan wel officieel afgeschaft, maar in de praktijk bestond ze nog altijd. Mensen weten welke ruimtes voor wie zijn. Hoe ze zich daar moeten gedragen. Zelfs vandaag nog. Voor Cole, die dacht dat hij in de vrije wereld terecht was gekomen, moet dat een schok zijn geweest. Hij kwam uit een land waar een gemengd koppel de gevangenis in kon vliegen. Nu zag hij zulke koppels overal op straat, maar toch werden ze nog altijd scheef aangekeken. Die nuance ving hij haarscherp.

Het archief van Cole werd lang achtergehouden. Wat is daar precies gebeurd?

Peck: Dat is een smerige zaak. De Hasselblad Foundation (een Zweedse stichting die historische fotocollecties beheert, nvdr.) had 505 vintage prints en hield ze al decennialang vast. De familie moest bewijzen dat ze eigenaar waren, terwijl het normaal andersom werkt: heb jij ze gekocht? Werd jij gemachtigd om ze te krijgen? Pas in mei 2024 gaven ze toe en brachten ze een persbericht uit: we geven alles terug. Maar waarom duurde dat zo lang? En waarom zwijgen ze over de bankkluis waarin drie metalen dozen met negatieven werden gevonden? Het is een klassiek geval van: we hebben een fout gemaakt en we weten niet hoe we ze moeten rechtzetten.

In je Oscargenomineerde docu I Am Not Your Negro stond James Baldwin centraal. Hoe verschilt Cole van Baldwin?

Peck: Baldwin was bij leven een gevestigde naam, maar ook hij was een tijdlang vergeten. Toen ik I Am Not Your Negro maakte, waren zijn boeken amper nog verkrijgbaar. Na de film werden ze wereldwijd heruitgegeven. Cole was geen publieke intellectueel. Hij wilde Henri Cartier-Bresson zijn, een artiest, geen activistisch symbool. Maar hij had geen keuze: zijn werk werd altijd gezien in de context van strijd. Daarom publiceerde hij na House of Bondage maar weinig meer. Hij wilde de modewereld in, Europa verkennen. Maar hij kreeg de kans niet. Hij stopte met fotograferen toen hij 35 was. Heel tragisch is dat.

U kiest vaak voor een eerste-persoonsverteller in uw documentaires. Waarom?

Peck: Ik geef mijn onderwerpen de stem terug die hen ontnomen is. Ik wil niet de zoveelste journalist zijn die van buitenaf een verhaal vertelt. Mijn aanpak is: laat ze zelf spreken. Daarom werk ik met acteurs als LaKeith Stanfield. Ik wil geen neutrale, steriele voice-over. Ik wil een stem die leeft, die breekt op de juiste momenten. Bij de opname van Coles laatste momenten barstte LaKeith in tranen uit. Dat is wat ik zoek.

Uw volgende project gaat over George Orwell, de auteur van de dystopische klassieker 1984. Waarom precies?

Peck: Omdat Orwell vandaag relevanter is dan ooit. Donald Trump is Orwell. Viktor Orbán is Orwell. We leven in een tijd waarin men ons wil laten geloven dat twee plus twee vijf is. Orwell schreef over de mechanismen achter die leugens. De film heet voorlopig 2 + 2 = 5. Want dat is de strijd die nu gaande is. De woede, de manipulatie, de censuur. Het is zo orwelliaans dat Orwell het amper zou geloven. Het interessante is ook dat Orwell zowel door links als door rechts wordt geclaimd. Iedereen ziet in hem wat hij wil zien. In mijn film wil ik niet de zoveelste droge analyse maken. Orwell moet zelf spreken, net zoals ik Baldwin en Cole laat spreken. Wie zijn stem zal vertolken, weet ik nog niet. Ik zoek een krachtige Britse stem, iets ruws, iets echts. Want Orwell was geen theoreticus, hij was een man die zelf de loopgraven inging om te begrijpen waar hij over schreef. Dat is wat zijn werk zo urgent maakt, meer dan ooit.