De film ‘Tchaikovsky’s Wife’ vertelt het verhaal van de bruid die Tsjaikovski zelfs niet mocht aankijken

De film Tchaikovsky’s Wife vertelt een verhaal over de wereldberoemde componist dat al te vaak verzwegen is.

Met Het zwanenmeer en De notenkraker vond de Russische componist Pjotr Tsjaikovski (1840-1893) niet alleen internationaal weerklank, zijn muziek blijft tot op vandaag erg populair. De valse noten van zijn huwelijk zijn veel minder bekend. Ze hebben regisseur Kirill Serebrennikov geïnspireerd tot een dubbelzinnig, gitzwart en koortsig melodrama, Tchaikovsky’s Wife. Net als in zijn bewierookte vorige films Leto (2018) en Petrov’s Flu (2021) speelt de dissidente Rus daarin zijn rijke verbeelding en hang naar hypnotiserende cinema uit. Maar ook zonder die opsmuk grijpt het verborgen verhaal van de echtgenote van Tsjaikovski haast zo hard aan als die verdrinkende geliefden in Het zwanenmeer.

Tsjaikovski schrijft dat hij ‘na die historie met mijn huwelijk’ eindelijk begrijpt ‘hoe zinloos het is om te willen zijn wat ik van nature niet ben’.

***

Antonina Miliukova (1848-1917), die uit de verarmde landadel nabij Moskou stamt, postuleert als jonge vrouw tevergeefs voor aanstellingen als muzieklerares. In die jaren wordt ze verliefd op Tsjaikovski, die ze ontmoet bij gemeenschappelijke kennissen. Pas wanneer ze enkele jaren later dankzij een erfenis over een bruidsschat beschikt, durft ze hem aan te schrijven in vurige liefdesbrieven. Het dreigement om zichzelf van het leven te beroven – bon ton in die tijd – resulteert in een eerste date. En dan gaat het verbazend snel: in juli 1877 trouwen ze in de Sint-Joriskerk in Moskou.

Antonina Miliukova is voortaan Antonina Tsjaikovskaja maar zal daar niet het minste plezier aan beleven. Het huwelijk wordt niet geconsumeerd: Tsjaikovski kan niet hebben dat ze hem aanraakt of zelfs aankijkt en vlucht naar zijn zus in Kamenka. Een nieuwe poging om samen te leven in een Moskous appartement mislukt evenzeer. Opnieuw verdraagt hij het niet om in dezelfde ruimte als zijn kersverse bruid te zijn en hij maakt de breuk definitief.

Het impulsieve huwelijk was een poging van Tsjaikovski om zijn leven te stabiliseren en de buitenwereld op het verkeerde been te zetten over zijn homoseksualiteit. ‘Ik wil trouwen of een publieke relatie met een vrouw hebben om al die bastaarden met opinies waar ik zelf niet om geef maar die de mensen die ik liefheb leed berokken de mond te snoeren’, schrijft hij aan zijn broer Modest. Die deelt zijn voorkeur voor mannen en voor de levensstijl van een dandy en wordt per brief op de hoogte gehouden van de soms pikante amoureuze avonturen van zijn broer. Voor het huwelijk zou Tsjaikovski Antonina hebben laten verstaan dat hij haar eerder als een zus zou behandelen. Maar zelfs dat bleek dus te hoog gegrepen.

Hij start een echtscheidingsprocedure die nooit voltooid zal worden. Antonina weigert zich bij de breuk neer te leggen. Hoe hoe hardvochtig de situatie haar ook duidelijk wordt gemaakt. De componist wil haar nooit meer zien en schakelt tussenpersonen in voor onderhandelingen.

Hij omschrijft haar als een serpent maar erkent in een brief aan zijn zus Aleksandra wel ‘dat haar verlangen om een goede vrouw en vriend voor me te zijn oprecht is. Het is haar fout niet dat ik niet heb gevonden wat ik zoek.’ In een brief naar nog een broer, Anatole, staat dan weer dat hij ‘na die historie met mijn huwelijk’ eindelijk begrijpt ‘hoe zinloos het is om te willen zijn wat ik van nature niet ben’. Ondertussen zet hij Poesjkins Jevgeni Onegin om in een opera over een jonge vrouw die haar hartstocht op papier zet maar bruut opzij wordt geschoven. Hij gewaagt van ‘een onweerstaanbare persoonlijke aantrekkingskracht tot het materiaal’.

Al dan niet uit schuldgevoel, Tsjaikovski stemt wel in met een soort alimentatie. De jaren gaan voorbij, Antonina blijft vergeefs contact zoeken. Ze krijgt drie buitenechtelijke kinderen van een agressieve raadsman, die zwaar ziek wordt en geen gezin kan onderhouden. De kinderen belanden in een weeshuis en sterven allen op piepjonge leeftijd. Aan de smeekbede om een van hen te adopteren geeft Tsjaikovski geen gehoor.

En nog geeft Antonina niet op. Zelfs niet wanneer haar man van heel even sterft. Ze verhuist naar Sint-Petersburg om dicht bij zijn begraafplaats te zijn. Daar verergeren haar achtervolgingswaan en mentale problemen en ze belandt voor de rest van haar lange leven – ze wordt net geen 70 – in een psychiatrische instelling. Voor kost en inwoon volstaat de toelage die Tsjaikovski haar toekende.

***

Dat hele droevige verhaal is amper bekend. Tsjaikovski’s biografen hielden het kort of hadden het veel te gemakkelijk over een gestoorde vrouw die de aanbeden componist het leven zuur maakte. Het helpt evenmin dat Rusland de geaardheid van de nationale trots decennialang in alle toonaarden ontkende. Nog steeds is er volgens regisseur Serebrennikov amper wat geweten over het privéleven van de grote componist. ‘Om het even welk parlementslid kan verklaren dat homo’s publiekelijk verbrand moeten worden om zichzelf het imago van verdediger van zogenaamde traditionele waarden aan te meten.’ De man die zijn film Leto onder huisarrest afwerkte, opereert tegenwoordig vanuit Berlijn en ziet zich niet snel terugkeren naar Rusland. ‘Tchaikovsky’s Wife is gedraaid in de laatste momenten van artistieke vrijheid. Vandaag wordt zelfs in de kunst geen enkele dissidente stem meer geduld.’