Citizenfour: Prima inside story over de affaire-Snowden

Laura Poitras’ Citizenfour – over de affaire-Snowden – is een prima documentaire, een onthutsende wake-upcall én een spannende politieke thriller ineen.

In januari 2013 begon Laura Poitras, die voordien al een solide reputatie had opgebouwd met kritische documentaires over het Amerika van na 9/11, gecodeerde e-mails te ontvangen van een zekere ‘citizenfour’, die zich bereid verklaarde om de onfrisse en ongrondwettelijke spionagepraktijken van de Amerikaanse inlichtingendiensten te openbaren. Die citizenfour bleek Edward Snowden te heten, een computerexpert die voor de National Security Agency (NSA) werkte en toegang had tot allerlei top-secret informatie.

Hij zou Poitras bewijzen dat Uncle Sam niet alleen vermeende terroristen in de gaten hield, zoals het officieel klonk, maar dat ook de telefoontjes, bankverrichtingen en e-mails van miljoenen nietsvermoedende Joe Sixpacks, Europeanen, buitenlandse politici en zelfs Elio Di Rupo werden gescreend. En dat met de welwillende en betaalde medewerking van allerlei grote telecomreuzen.

Tenzij u sindsdien zonder computer, gsm of ander elektronisch apparaat hebt gezeten – iets wat u na het zien van deze documentaire beslist zult overwegen – dan weet u wat er daarna gebeurde. Snowden ging on the record als klokkenluider, met Poitras en journalisten Glenn Greenwald en Ewen MacAskill als uitverkoren getuigen, waarop een internationaal schandaal losbrak dat de diplomatieke wereld op haar grondvesten deed beven.

Daarop trok de woedende regering-Obama Snowdens paspoort in en vaardigde het FBI een arrestatiebevel tegen hem uit. Daardoor kan Snowden – idealist en patriot voor de een, volksverrader voor de ander – al bijna twee jaar in Rusland, dat hem tijdelijk asiel bood, nadenken over begrippen als ‘vrije meningsuiting’, ‘democratie’ en ‘recht op privacy’.

Dat zijn ook de vragen die Poitras zichzelf en de kijker stelt in haar beheerste en strak vormgegeven documentaire, die uiteraard voor een groot stuk bestaat uit de spraakmakende inside-interviews met Snowden. Van hun eerste, wat onwennige ontmoeting in een hotelkamer in Hongkong, over de eerste breaking news-flashes op CNN tot Snowdens vlucht richting Moskou: je krijgt het, zonder dat Poitras haar opzienbarende materiaal moet pimpen en met enkel een dreigende, monotone synthsoundtrack als kunstgreep, gepresenteerd als een razend spannend spionageverhaal dat uit de koker van John le Carré had kunnen komen. Of misschien nog accurater: als een seventiescomplotthriller à la All the President’s Men (1976). Maar dan deels in realtime, in documentairevorm en met zo mogelijk nog meer paranoia, die in dikke geuten van het scherm druipen.

Het is duidelijk dat Poitras, die door haar dissidente werk zelfs daarvoor al op het prioriteitenlijstje van de NSA stond, politiek op één lijn zit met Snowden, die eind dit jaar trouwens het gezicht van Joseph Gordon-Levitt krijgt in een biopic van Oliver Stone, waarin Melissa Leo Poitras vertolkt. Dat maakt van Citizenfour geen pamflet pro of contra. Het zijn de klinisch precies gepresenteerde, ronduit choquante en moreel abjecte onthullingen zelf die de film tot een koude klets in het gezicht en een brok niet te deleten geschiedenis promoveren.

Citizenfour is een herinnering dat burgerrechten nooit of te nimmer verworven rechten zijn en Big Brother ook ú de klok rond in de gaten houdt: wie u mailt, wie u belt, wat u koopt en waar u gaat. Gaat dat zien, maar wees discreet: u wordt gevolgd.