‘De gevolgen van de moord op Lumumba zijn tot vandaag voelbaar in Oost-Congo’: Johan Grimonprez over ‘Soundtrack to a Coup d’État’

Onze tip voor documentairefestival Docville: Soundtrack to a Coup d‘État van Johan Grimonprez, een wervelende docu over de rol van ons land in de (de)kolonisatie van Congo.

De algemene vergadering van de Verenigde Naties in New York, eind 1960. De recente onafhankelijkheid van verschillende Afrikaanse staten beheerst de debatten. Ook in de voormalige Belgische kolonie Congo zijn begin dat jaar vrije verkiezingen gehouden en dringt een nieuwe realiteit zich op aan het Westen. De postkoloniale strijd om de rijke ­Congolese grondstofvoorraden barst los op verschillende fronten. Het is tegen die turbulente achtergrond dat Soundtrack to a Coup d‘État zich afspeelt, een politieke thriller grotendeels opgebouwd uit archiefmateriaal, snedig ­gemonteerd op het ritme van ­onder meer Louis Armstrong, Duke Ellington, John Coltrane en Nina Simone.

‘Delven in de achtertuin van de wereld­problematiek’, zo noemt Grimonprez, die ­artist in focus is tijdens de ­twintigste ­editie van Docville, zijn ­methodiek: grote ­politieke onderwerpen vanuit nieuwe invals­hoeken ­artistiek ­benaderen. De Gentenaar is niet aan zijn proefstuk toe. In zijn langspeeldebuut ­Dial ­H-I-S-T-O-R-Y (1997) onder­zocht hij op ­impressionistische, ­poëtische wijze de ­geschiedenis van vliegtuigkapingen en de rol die de spektakelmedia daarin spelen. Shadow World (2017) spitte onfrisse ­geheimen van de internationale wapen­handel en zijn schimmige verwevenheid met de ­politiek naar boven. Soundtrack to a Coup d‘État mag dan geen ­vervolg op ­Shadow ­World zijn, er zijn wel raak­vlakken ­tussen ­beide ­documentaires. ‘Ik wilde het ­deze keer hebben over de ­duistere ­schaduw van ­België, wat betreft ons ­koloniaal ­verleden. En aangezien een van de zo ­gewilde grondstoffen in Congo uranium is, is de wapen­industrie ­opnieuw niet veraf. Hebzucht is de gemene ­deler van beide films.’

De (de)kolonisatie van Congo en de naweeën ervan stonden de voorbije jaren wel vaker in de kijker, maar Grimonprez ­benadert het onderwerp vanuit een ­bredere, inter­nationale invalshoek. Ook het koningshuis, met Boudewijn op de troon, speelde begin jaren zestig een rol in de neokoloniale ­manoeuvres, maar over Leopold II wordt in de film met geen woord gerept. ‘Ik vind dat de aandacht voor de figuur van Leopold II vaak de werkelijke impact van het neo­kolonialisme verhult. De gevolgen van de moord op ­Congolees premier Patrice ­Lumumba en de door het Westen gesteunde coup van Mobutu zijn tot vandaag voelbaar in Oost-­Congo, waar privémilities terreur ­zaaien. De zaadjes daarvan werden zes ­decennia geleden al gepland, toen nieuwe staten en hun ­soevereine leiders door het ­Westen – onder leiding van de VS, maar dus evengoed door België – onder het mom van de Koude Oorlog in dis­krediet ­werden gebracht, gechanteerd of uit de weg geruimd. Dáár ging de discussie over, toen ­Nikita Chroesjtsjov in 1960 op die VN-top met zijn schoen op tafel klopte. Een ­incident dat ­iedereen kent, maar de aan­leiding had wel degelijk ook met ons land te maken. Er zitten audio-­opnames van Chroesjtsjov in de film waarin hij over dat voorval vertelt, privé-­opnames die nooit eerder in een docu te horen waren.’

Van Chroesjtsjov tot ­Fidel Castro en Malcolm X: aan ­historische figuren geen gebrek in Soundtrack to a Coup d‘État, dat bij zijn wereldpremière op het Sundance Film Festival de special jury award for cinematic innovation won. Maar regisseur Johan Grimonprez schuift andere, minder ­bekende figuren naar voren als zijn voornaamste protagonisten. De Congolees-Belgische auteur In Koli Jean Bofane bijvoorbeeld, wiens moeder in Congo ooit werd gekidnapt door een rubberbaron, en die zijn archief met oude homemovies beschikbaar stelde. Net zoals de erfgenamen van de pan-Afrikaanse activiste Andrée Blouin. ‘Zij was speechschrijver voor Lumumba en een pionier van de vrouwelijke emancipatie en onafhankelijkheid in Afrika. Een belangrijke figuur die grotendeels uit de geschiedenis is geschreven, maar die dankzij de ­archieven die haar dochter ons beschikbaar stelde mee voor het persoonlijke, ­intieme tegenwicht zorgt in het grotere, globale plaatje.’

En tot slot is er die andere ­protagonist in de film: de muziek. ‘Er staat niet zomaar “soundtrack” in de ­titel, hè’, lacht Grimonprez. ‘De jazz zorgt voor extra dubbele ­bodems en metaforische verschuivingen in het ­narratief. Tijdens de ­Koude ­Oorlog ­werden artiesten als Louis ­Armstrong en Dizzy Gillespie door de ­Amerikaanse overheid regelmatig naar Afrika en Azië gestuurd. Als een soort culturele ambassadeurs op charme­offensief om te tonen hoe progressief de VS wel niet waren. Absurd, want op dat moment hadden Afro-­Amerikanen geen gelijke rechten in hun eigen land. En zonder hun medeweten zaten vaak diensten als de CIA achter ­dergelijke trips en waren de concerten eigenlijk dekmantels om ter plaatse van ­alles te bedisselen.’ Dat hij zich na het ­filmische, politieke en journalistieke wereldtoneel ook op jazzterrein waagt, zorgde voor wat nervositeit, geeft ­Grimonprez toe. ‘Maar gisteren was ik op de New Yorkse première in het ­Museum of Modern Art, en de ­dochter van de legendarische jazzdrummer Max Roach, die ook in de film zit, is komen kijken. Ze was laaiend enthousiast over de film, dus ik ben gerustgesteld.’