Apichatpong Weerasethakul over zijn VR-installatie: ‘Het probleem is niet de technologie, maar de mens’

Zijn contemplatieve films met onder meer Tilda Swinton leverden hem prijzen op in Cannes en Venetië. In zijn nieuwste project omarmt de Thaise cineast Apichatpong Weerasethakul virtual reality. ‘Doordat je er eindeloos in kunt blijven doorlopen, wordt de ervaring meditatief.’

‘Wie een spanningsboog en conflicten verwacht, zal teleurgesteld zijn’, zegt Apichatpong Weerasethakul. ‘Wanneer je naar de bergen of de zee trekt, verwacht je dat toch ook niet? Ik raad je aan om in de beelden op ontdekking te gaan, in dialoog met de omgeving.’

Je bent gewaarschuwd als je een kaartje koopt voor A Conversation with the Sun, de virtual reality-installatie die Weerasethakul zal tonen in Bozar. Ook in eerdere films, zoals Memoria (met Tilda Swinton) en Uncle Boonmee Who Can Recall his Past Lives, ging de cineast de meditatieve toer op. Hij roept daarin vragen op over spiritualiteit, reïncarnatie en de grens tussen dromen en realiteit, zonder duidelijke antwoorden te bieden.
Dat A Conversation with the Sun op dat spoor verdergaat, hoeft niet te verrassen. Deze keer is er ook een persoonlijke frustratie in het spel. Het concept is geboren uit Weerasethakuls uitgebluste interesse in cinema.

‘Begrijp me niet verkeerd, films máken vond ik nog steeds opwindend. Maar de laatste tijd had ik geen zin meer om er te bekijken. Het was me allemaal te complex geworden. Tegenwoordig worden films in zoveel verschillende lagen gemaakt, met zoveel verschillende schrijvers en medewerkers. In het begin is dat verslavend en overweldigend, maar na een tijdje wordt alles voorspelbaar, als bandwerk. En sommige films zijn ook zo gewelddadig. Alsof ze alleen maar willen choqueren. Dan lees ik liever een boek.’

Door minder tijd in cinemazetels door te brengen, vond Weerasethakul innerlijke rust. Hij is nu veel meer thuis met zijn honden, of wandelt in de natuur. ‘Ik voel me aangetrokken tot alles wat met licht en schaduw te maken heeft. En vooral tot de zon, die op vele manieren het middelpunt van ons bestaan is: zonder de zon is er geen leven. Ik vind het fascinerend om met haar in conversatie te gaan. Het is een eenzijdig gesprek, want de zon leeft niet. Maar als je de natuur benadert op een manier waarbij de mens niet centraal staat, kun je in alle dingen een ziel vinden.’

Leven op een brug

Veel mensen zien de moderniteit als een vijand van spiritualiteit. Technologie doet de wereld steeds sneller draaien, waardoor we geen tijd meer hebben om stil te staan bij spirituele vraagstukken. Dan kan het verrassend zijn om iemand als Weerasethakul, filmspiritualist bij uitstek, nieuwe technologie als VR zo enthousiast te zien omarmen. In zijn andere projecten, een boek en een fotoreeks die ook A Conversation with the Sun heten, experimenteerde hij dan weer met artificiële intelligentie, nog zo’n technologische boeman.

Weerasethakul deelt het pessimisme over technologie niet. ‘Voor mij is elke nieuwe ontwikkeling een volgende stap in onze evolutie. Het probleem is niet de technologie, maar de mens. Misschien evolueren we niet snel genoeg om alle innovaties bij te houden, waardoor we ze als afwijkingen zien. Ik zie het zo: als mens staan we altijd in het midden van een brug. We hebben het gevoel naar een bepaald punt toe te bewegen, maar doordat we constant verder evolueren kunnen we dat punt nooit bereiken. We zijn voortdurend in een staat van transitie en het beste dat je kan doen, is dat gewoon aanvaarden. Daarom vind ik de natuur zo fascinerend: door het op- en ondergaan van de zon of het verkleuren van de bladeren gade te slaan, word je je bewust van de manier waarop alles in beweging is.’

Weerasethakul is enthousiast over de mogelijkheden van de nieuwe technologieën. ‘We zijn de eerste mensen die ermee aan de slag kunnen! Ja, door AI zal ons onderwijs stevig moeten veranderen, en de kunstwereld ook. Maar is de mogelijkheid om ons aan te passen niet net de schoonheid van het mens-zijn? Ik zeg al lang dat de mens niet voor altijd zal bestaan, dat we uiteindelijk hybride wezens zullen worden. Door onszelf te vermengen met technologie zullen we uiteindelijk de ruimte en andere planeten kunnen verkennen. Maar nu spreek ik uiteraard over een verre toekomst.’

Via andermans ogen

In afwachting daarvan heeft de cineast zijn eerste VR-project volbracht. Daar kijkt hij met gemengde gevoelens op terug. ‘Normaal werk ik met een heel klein team. Omdat ik de technologie achter VR niet beheers, heb ik deze keer meer uit handen moeten geven. De manier waarop A Conversation with the Sun is vormgegeven, bestaat voor een groot deel uit de interpretaties van het VR-team uit Japan. Daarnaast vond ik het moeilijk om VR te visualiseren zonder games als referentie te gebruiken. In games heb je immers vaak een missie, moet je van punt A naar punt B reizen, terwijl ik dat in mijn werk wilde vermijden. Het punt van de installatie is net dat je doelloos moet rondstruinen. Het is onmogelijk om alles te zien. In het midden zal je bijvoorbeeld een scherm zien met beelden uit mijn persoonlijke filmarchief. Langs beide kanten van dat scherm zijn andere beelden te zien, waardoor je moet kiezen tussen wat je wil bekijken en wat je onbekeken laat.’

Dankzij dit project heeft Weerasethakul zijn liefde voor cinema teruggevonden. ‘Doordat je in VR zo vrij kunt rondkijken, ben ik meer dan ooit beginnen nadenken over de manier waarop framing in films je ervaring stuurt. Dat maakt van film een heel intiem medium, alsof iemand je uitnodigt om via zijn ogen te kijken. Heel empathisch. De open speeltuin die VR is, heeft dat minder, en doordat je eindeloos kunt blijven rondlopen, wordt de ervaring meditatiever.’

Dat A Conversation with the Sun voor een groot deel is opgebouwd uit fragmenten uit Weerasethakuls leven, maakt de installatie niet per se intiemer dan zijn ander werk. ‘Uiteraard zien mensen dat het om een soort videodagboek gaat, en voor mij is dat heel persoonlijk. Maar toeschouwers komen met compleet verschillende interpretaties. Toen de installatie ergens speelde, begonnen sommige mensen te huilen omdat ze de beelden linkten aan hun eigen leven. Dat duidt op interpretaties die ik nooit zelf had kunnen voorzien.’

Soundtrack

Nog zo’n hoogstpersoonlijke schakel van de installatie is de soundtrack. Die is gemaakt door Ryuichi Sakamoto. De vorig jaar overleden Japanse componist maakte muziek voor onder meer Merry Christmas Mr. Lawrence, The Little Buddha en The Revenant. ‘Hij schreef de soundtrack van mijn jeugd,’ aldus Weerasethakul. ‘Zijn oeuvre is zo divers en zo universeel. Als tiener heb ik enorm veel naar zijn werk geluisterd. Als ik niet achter mijn bureau zat, wandelde ik rond met zijn muziek in mijn koptelefoon. Met hem kunnen samenwerken was een jongensdroom die uitkwam. Niet alleen omdat ik zoveel nostalgie voelde bij zijn werk, ook omdat het zo vlot ging. Ik heb nog maar met heel weinig componisten kunnen werken die exact begrepen waar ik naar op zoek was. Met Sakamoto was de klik er meteen.’

Door Weerasethakuls fascinatie met geesten en reïncarnatie is de virtuele aanwezigheid van de overleden Sakamoto extra bijzonder. ‘Ik beschouw zijn muziek niet als een soundtrack in filmische zin, maar als een organisch deel van het geheel. Wanneer je de installatie binnenwandelt, is de muziek bijna fysiek aanwezig. Je stelt ze niet in vraag, net zomin als de lucht of de wind als je buiten rondloopt. Ik geloof graag dat Sakamoto op dezelfde manier wel en niet aanwezig is. In die zin is A Conversation with the Sun een wijze om hem telkens weer terug te brengen.