Agnieszka Holland over ‘Green Border’: ‘De onthutsende waarheid: in Polen is fictie de enige manier geworden om de realiteit te tonen’

Met Green Border neemt Pools filminstituut Agnieszka Holland de Europese vluchtelingenpolitiek onder vuur, tot woede van nationalisten die een lastercampagne tegen haar startten.

Herinnert u zich nog die beelden van wanhopige migranten die het aan de stok kregen met de Poolse politie aan de grens met Wit-Rusland? Die rellen waarbij meerdere doden vielen en zelfs lijken van mishandelde vluchtelingen over de prikkeldraad werden gedumpt? Filmmaakster Agnieszka Holland – die haar engagement al toonde met de Oscargenomineerde Holocaustdrama’s Europa Europa (1990) en In Darkness (2011) – duidelijk wel.

Sterker nog: de Poolse filmveterane, die ook episodes van de flikkenseries The Wire en House of Cardsschoot, was zo gedegouteerd dat ze besloot om een film te maken over de vluchtelingencrisis. De problematiek werd eind 2021, nog voor de Russische invasie van Oekraïne, nog maar eens opgepookt door de Wit-Russische president Loekasjenko. Die begon met het invliegen van migranten uit Afrika en het Midden-Oosten naar de grens met Polen, Letland en Litouwen, om zo de Europese Unie te straffen voor de economische sancties die ze zijn regime had opgelegd.

Kinderen van die rekening waren de migranten die langs die ‘groene’ zone Fort Europa hoopten binnen te komen. Maar ook grenswachters, hulpverleners en gewone, Poolse burgers werden de conflictzone binnen gezeuld. Hoe alle partijen de crisis beleefden, krijg je te zien in Green Border, een vluchtelingendrama dat Holland draaide aan de Wit-Russische grens. Maar dan zonder medeweten van de Poolse filmcommissie, en bij uitbreiding de functionarissen van de rechtse PiS-partij (Recht en Rechtvaardigheid) die tot eind oktober vorig jaar aan de macht was. Die waren dan ook not amused toen de film begin september in première ging in Venetië, en nog minder toen Green Border – een j’accuse tegen de repressieve antivluchtelingenpolitiek – daarna ook in de Poolse bioscopen kwam.

Het leverde Holland naast een nationale hit een vileine lastercampagne van nationalistische politici op, inclusief bedreigingen. De voormalige Poolse president Andrzej Duda, die de verkiezingen verloor en inmiddels is opgevolgd door de pro-Europese Donald Tusk, noemde Green Border ‘anti-Poolse nazipropaganda’ en riep op tot een boycot. Tevergeefs. Online werd Holland uitgemaakt voor ‘communiste, collaborateur, slet en Duits-Joodse klootzak’, waarna ze politiebescherming kreeg.

‘Het klopt dat de Poolse regering niet de hoofdverantwoordelijke is voor de crisis’, aldus Holland. ‘Dat zijn Poetin en Loekasjenko. Maar er werd niets gedaan om het probleem op te lossen. Integendeel. De migranten die vooral uit het Midden-Oosten komen – een regio die door Europa mee wordt gedestabiliseerd – werden gebruikt voor politiek gewin. Men heeft leugens verspreid en de bevolking bang gemaakt door te beweren dat ze terroristen zijn. Er werd aan de grens een zone geïnstalleerd waarvan migranten werd wijsgemaakt dat het een toegangspoort tot het paradijs was. In werkelijkheid bleek het een zone van angst en dood, waar geen oppositielid in mocht.’

Voor Holland was het daarom een morele plicht om deze film te maken. ‘Als we accepteren dat mensen mogen worden mishandeld en gedood omdat ze “illegaal” zijn, omdat ze bepaalde papieren niet hebben, dan staan we dicht bij genocide en massamoord. Ik heb films gemaakt over de Holocaust en over de hongersnood veroorzaakt door Stalin (Mr. Jones uit 2019). Ik weet hoe makkelijk het is om het morele point of no return te bereiken.’

Het contrast met de genereuze manier waarop Polen een jaar later Oekraïense vluchtelingen ontving, kan ook nauwelijks groter zijn. ‘Na de Russische invasie werden drie miljoen Oekraïners verwelkomd, en het enige verschil met de migranten uit het Midden-Oosten was hun huidskleur. Racisme is terug overal. In heel Europa worden verkiezingen gewonnen door politici die angst verspreiden en de Europese Unie kapotmaken. De democratische partijen binnen de deelstaten kunnen zich niet langer permitteren de andere kant op te kijken. Niet in Polen. Niet in België. Nergens.’

In Polen is fictie de enige manier geworden om de realiteit te tonen. Dat is de onthutsende waarheid.

Dat Holland – ondanks haar status als voorzitter van de European Film Academy – geen staatssteun kreeg, nam ze er gewillig bij. ‘We hebben niet eens de moeite gedaan om subsidies aan te vragen omdat we onafhankelijk wilden blijven en onder de radar wilden werken. Ik heb vrienden van me – acteurs en crewleden – kunnen overtuigen om met me mee te gaan en in het geheim te werken.’

Green Border heeft daarom iets weg van een documentaire, met zijn beweeglijke vérité-stijl. ‘Een echte documentaire draaien was onmogelijk. Als je geen toegang krijgt tot de échte grenszone, de échte migranten, de échte soldaten, kun je niet anders dan dingen reconstrueren. Zo eerlijk mogelijk. Geen soldaat zou het in zijn hoofd hebben gehaald om openlijk kritiek te leveren op de regering. Maar ik wilde ook hun dilemma’s tonen, want uiteraard voeren zij ook maar bevelen uit. In Polen – waar men juridisch, fysiek en verbaal geweld gebruikt om de oppositie in te dammen – is fictie de enige manier geworden om de realiteit te tonen. Dat is de onthutsende waarheid.’

Voor Holland is het niet de eerste keer dat ze in zo’n repressief klimaat moet werken. ‘Ik ben opgegroeid onder het communisme, toen werden dissidenten ook monddood gemaakt en in de cel gegooid. Ik heb het zelf meegemaakt. Toen in 1989 de Muur viel, was ik dolgelukkig, maar ik wist toen al dat we niet naïef mochten zijn, dat vrijheid en vrede nooit evidenties zijn. Er gaan verantwoordelijkheden mee gepaard. Misschien hebben we ons in slaap laten wiegen. Ik ga de crisis niet oplossen, maar als mijn film één iemand de ogen opent, heeft hij zijn nut gehad en heb ik een deel van mijn verantwoordelijkheid opgenomen.’