Jon Stewart neemt afscheid: de komiek als betere journalist

Vanavond presenteert Jon Stewart voor het laatst The Daily Show. Wat in 1999 heel bescheiden begon, groeide uit tot een monumentje van kritische zin.

Zijn timing, zo belangrijk voor een komiek, laat Jon Stewart voor zijn laatste uitzending in de steek. Zijn sluitstuk valt samen met het eerste tv-debat van Republikeinse presidentskandidaten. Wat er ook gebeurt, Stewart zal op zijn laatste dag nooit de volle schijnwerpers op zich krijgen, zoals David Letterman enkele maanden geleden bij diens afscheid, wel kreeg.

Zijn eerste kritieken, toen hij in 1999 het roer overnam in de nep nieuwsshow, waren niet bijzonder goed. Jon Stewart, toen een dertiger (hij is geboren in 1962), was klungelig, en zelfs te klungelig voor een nep-nieuwsman, oordeelde een cricitus. Hij bokste op tegen zijn voorganger bij The Daily Show, de wel gladgestreken Craig Kilborn, die op dat moment bekender was, en meer aanhang had.

Stewart zelf had tot dan geen al te hoge ogen gegooid. Hij had als stand-up comedian gewerkt. Hij had meegespeeld in veelal niet te beste langspeelfilms. Hij had kortstondig eigen tv-programma’s gehad. Maar niets sprong er echt uit.

En ook zijn beginperiode in The Daily Show was niet heel spectaculair. Hij deed interviews met The Spice Girls of met Paula Abdul. Politiek was soms ver te zoeken.

Maar hij had, vertellen medestanders, een visie op hoe hij de show wilde veranderen. Hij trok briljante medewerkers aan als nepcorrespondenten. Daarbij Steve Carell, tegenwoordig vooral bekend als acteur, en Stephen Colbert, die binnenkort David Letterman opvolgt. Langzamerhand kneedde Stewart de show en vond hij zijn vorm.

De actualiteit hielp ook. Die bracht onder meer hypocrisie – altijd een inspiratiebron van humoristen.

Mess O’Potamia

Na 11 september was het land boordevol lof voor de hulpverleners in New York. Enige tijd later geraakte een wet die gezondheidszorg en uitkeringen moest voorzien voor zieke hulpverleners niet door het parlement. Stewart voerde in en buiten zijn show campagne tot de wet wel goedgekeurd werd.

Maar het was vooral door de oorlog in Irak (die oorlog werd in het programma steevast ‘Mess O’Potamia’ genoemd), met wat eraan voorafging, dat The Daily Show een factor in het politieke landschap van de VS werd.

Zijn doelwitten waren de politici, die niet anti-oorlog durfden te zijn uit vrees om als “zwak” te worden afgeschoten, ofdie domweg meeliepen in een oorlogsschema dat door anderen was uitgetekend. Maar ook en misschien vooral betrof de kritiek van The Daily Show de journalisten, die hun kritische functie niet vervulden omdat ze hun bronnen te vriend wilden houden, omdat ze embedded met de troepen meewilden, omdat ze niet hard genoeg werkten, omdat ze te goedgelovig waren en die zo ook dat oorlogsschema van Wolfowitz/Cheney/Rumsfeld in stand hielden. De grote boosdoener, of één van de grote boosdoeners, was Judith Miller, journalist bij The New York Times, die naar achteraf bleek foutieve informatie over het nucleair programma van Saddam Hoessein toegespeeld kreeg en dat zonder veel poeha klakkeloos overnam. (ze publiceerde eerder dit jaar een boek over de zaak en was te gast in The Daily Show, de confrontatie verliep niet zachtaardig)

Dat het programma met dat onderwerp grappig bleef, was geen geringe prestatie.

Fox News was een ander vast onderwerp. Fox was de cheerleader voor de oorlog, met quasi kritiekloze steun, en onredelijk zware kritiek op oorlogstegenstanders.

In die periode was The Daily Show, als fake nieuwsshow, de voornaamste bron van echt nieuws bij jongeren.

Meer in het algemeen hekelde het programma, dat zelf getalenteerde researchers in dienst heeft, de kortzichtigheid van journalistiek, die niet langer een geheugen heeft en politici niet langer met tegenspraken of redeneringsfouten confronteert.

De relatie met Fox News was niet alleen vijandelijk. Met Bill O’Reilly, sterpresentator van de zender, organiseerde hij enkele spraakmakende debatten ten gronde. Ook waren ze geregeld in mekaars uitzending te gast.

Ontgoocheld enthousiasme

De verkiezing van Obama maakte het leven van Stewart moeilijker. Hij is, wat hij ook beweert, eerder links dan rechts, en naar Amerikaanse normen waarschijnlijk meer dan centrum-links. Hij was duidelijk enthousiast over het verkiezingsresultaat. Maar al gauw evolueerde hij van relatief enthousiaste quasi-steun naar niet minder uitgesproken ontgoocheling over wat Obama allemaal niet realiseerde, of slecht realiseerde, of liet aanmodderen.

Het programma werd onder Obama wat minder urgent dan tijdens de Irakoorlog. Het niveau was ongelijk (was dat altijd al), maar op crisismomenten – de oorlog in Gaza, de aanslag tegen Charlie Hebdo – bleef het onovertroffen. En zelfs in nieuwsluwe perioden ging er zelden een week voorbij zonder dat een fragment uit The Daily Show het (echte) nieuws haalde.

Na ruim 2.000 shows neemt Stewart afscheid. Het is niet duidelijk wat hij zal doen (hij regisseerde onlangs een film).

Tot zijn laatste week presenteert hij met vuur in de buik. Deze week ging hij in de clinch met Howard Kurtz, de mediacriticus van Fox News (en voorheen van The Washington Post). Kurtz had hem in zijn media-uitzending een “instrument van de regering Obama” genoemd, nadat nieuwssite Politico had bericht dat Obama Stewart twee keer in het Witte Huis had uitgenodigd, in 2011 en 2014, voor geheime ontmoetingen (volgens Stewart stonden ze in het logboek van Het Witte Huis vermeld, en waren ze dus niet geheim).

Stewart reageerde op het bericht van Politico met een mijmering over zijn omkoopbaarheid en op de uithaal van Fox met een overzicht van enkele kritische opmerkingen aan het adres van Obama in zijn uitzendingen die door Fox waren overgenomen. “Mijn aanvoelen is dat deze show meer kritisch was voor de regering Obama en de president, dan Fox News het was in acht jaar voor de regering Bush”. Om afscheid te nemen met “Adios Motherfuckers”.

Het afscheid van Stewart valt samen met de (allicht tijdelijke) politieke opkomst van Donald Trump, die in zijn eentje bewijst dat de grens tussen fake en echt nieuws meer dan ooit overbrugbaar is.

Stewart verdwijnt. De show niet (en ook zijn vele medewerkers niet). Trevor Noah neemt het roer over.