Wat ‘Lili en Marleen’ ons leert over de toekomst van Vlaamse tv

Toen Lili en Marleen 24 jaar voor het eerst werd uitgezonden, had Vlaanderen twee tv-zenders en bestond het internet niet. Vandaag hebt u aan vijf levens niet genoeg om een maand aan nieuwe programma’s te kijken maar lokken de herhalingen nog elke week 700.000 kijkers. En eigenlijk snappen we dat wel.

In juli kondigde VTM aan om ‘op algemeen verzoek’ Lili en Marleen weer uit te zenden. De comeback van de tragikomische reeks rond het Antwerpse volkscafé De Lichttoren werd op hoongelach onthaald, in hetzelfde register als waarmee veel televisiejournalisten steevast de herhalingen van FC De Kampioenen en De Kotmadam becommentariëren. ‘Wie dat algemeen verzoek heeft ingediend weten we niet, wij alvast niet’, vatte De Standaard de teneur van de kwaliteitskranten samen.

Maar in diezelfde periode sloot de populaire televisiepers Lili en Marleen eensgezind in de armen. ‘Na meer dan 20 jaar een nostalgisch toppertje uit de Vlaamse tv-geschiedenis. De mix van humor en drama werkt perfect, de sfeer en setting van het naoorlogse Antwerpen spreekt tot de verbeelding en de acteurs geven het beste van zichzelf’, schreef TeVe-Blad. Zowat alle acteurs kregen nog eens een groot interview in Story, Dag Allemaal of een populaire krant, van Helena Van Loon, die de doodbrave Marleen speelde, tot Bob Snijers, alias de Griekse kapper Stavros.

Dat de tv in de zomer een strijdperk voor oude reeksen is, is geen nieuws – iets met een bal, een worst en een misverstand, vul zelf maar aan. Dat Lili en Marleen herhaald wordt, is dat ook niet – in 2005 werd het al eens gedaan. Maar dat VTM in september besliste om de herhalingen wegens succes te verlengen, was dat wel.

Achteraf gezien een straffe zet, bewijzen de cijfers. Elke zondag opnieuw posteren Stavros, Marleentje en co zich als eerste VTM-programma in de kijkcijferlijst, vlak achter de programma’s van de Eén-avond. Vorig jaar had VTM Nieuws om 19 uur die plaats, maar die uitzending kwam zelden verder dan 500 000 kijkers. Lili en Marleen daarentegen is in de hele maand september, plus de eerste zondag van oktober, nooit onder de 640 000 kijkers gegaan. Sterker nog: gemiddeld keken in die periode 725 248 Vlamingen naar het programma. Dat is een gemiddeld marktaandeel van 34,06 procent.

De best bekeken aflevering van de maand september lokte 807 888 kijkers. Daarmee staat Lili en Marleen op de twaalfde plaats in de top 20 van september. Dat is 15 000 man meer dan de best scorende episode van 13 geboden – de enige nieuwe fictiereeks van het tv-seizoen tot dusver – 30 000 man meer dan de populairste aflevering van nostalgiequiz Wat een jaar en 80 000 man meer dan de Pano over Schild en Vrienden. En dat voor een reeks waarvan de eerste aflevering in 1994 werd uitgezonden.

Uiteraard speelt nostalgie mee – daarover later meer – maar een andere, vaak over het hoofd geziene reden is dat het huidige tv-seizoen qua nieuwe programma’s een van de zwakste is van de afgelopen jaren. Zoals gezegd, loopt er op dit moment één nieuwe fictiereeks (13 geboden). VTM kondigde daarnaast nog twaalf nieuwe programma’s aan, maar daar rekende het ook Boer zkt vrouw – de wereld rond en The Voice Senior bij, net als Helden van hier: op interventie – een variant op ‘door het vuur’ en de matchen van de Rode Duivels.

Eén is dan weer in blijde verwachting van Over water, de nieuwe serie van Tom Lenaerts en Paul Baeten Gronda, maar leunt in tussentijd op zijn oersterke weekavondcombo Dagelijkse kost – Blokken – Het Journaal – Thuis en de zondagse sneltrein die pijlsnel optrekt langs Kalmte kan u redden, om ergens boven het miljoen kijkers uit te komen met het derde seizoen van Professor T. De enige grote nieuwigheid op Vier is Dancing With The Stars – pro memorie: de laatste aflevering van Sterren op de dansvloer werd zes jaar geleden uitgezonden op VTM.

Dan maakt Canvas eigenlijk nog de beste beurt, met nieuwe formats die net onder de radar bleven, maar wel goed over de tongen gingen als Voor de mannen, Dank dat u bij ons was enDe Val van Michaël Van Droogenbroeck. En dan was er uiteraard de Pano over Schild en Vrienden.

Dus ja, het succes van Lili en Marleen heeft te maken met de povere concurrentie.

Op Eén is er op dat moment Dublin Zoo, op Vier krijgt de kijker een weekoverzicht van De slimste mens ter wereld voor de kiezen. U weet wel, van dat programma waarvan u de samenvatting elke dag op de krantensites kunt lezen.

De strijd om de zondagavond, die amper een halfjaar geleden met de transfer van De Mol naar de dag des heren nog finaal dreigde open te breken, is een dode mus geworden, zeker nu Vier Dancing With The Stars op vrijdag heeft gezet.

Eigenlijk is dat logisch, want zendschema’s verliezen anno 2018 aan een ijltempo hun nut. We proppen onze digicoder vol, laven ons aan Netflix of checken oude klassieke films op YouTube. Het zijn dingen die bij het oudere publiek minder ingeburgerd zijn, en dat lijkt dan op zondag weer massaal zijn gading te vinden bij een oudere reeks als Lili & Marleen. Voor al de rest geldt: kijken naar Lili en Marleen omdat ‘er niets anders op tv is’, begint stilaan een al even oubollig idee te worden als Lili en Marleen zelf.

Let op wat we zeggen: Lili en Marleen is niet noodzakelijk slecht. De emoties blijven overeind staan, de verhalen zijn nog altijd universeel en de hele reeks is zonder meer hartverwarmend – bij dezen out schrijver dezes zich als een fan, kwestie dat we daarvan afzijn. Maar ze is ook oubollig, en nog geen klein beetje.

U wilt argumenten? Om te beginnen is het anno 2018 heel raar om te zien hoe de acteurs tweederde van de tekst in elkaars gezicht staan te schreeuwen. Daarnaast rammelen de belichting en het camerawerk hier en daar. Dat zeggen wij niet, dat zegt Carry Goossens, die in de reeks gestalte geeft aan de artiste fantaisiste annex eeuwige loser Jef, in Het Nieuwsblad.

Drie: in aflevering drie schminkt Jef zijn gezicht zwart voor een sketch. Niet Roetveegpiet-zwart, maar pikzwart. Ja, het gaat over de jaren vijftig en ja, dit soort dingen vaststellen met terugwerkende kracht is niet altijd fair, maar het zegt in deze woke tijden wel iets over de periode waarin de reeks gemaakt werd. Scenarioschrijvers zijn vandaag wellicht voorzichtiger met blackface-scènes.

Op de ene kant van de medaille rond de hals van Jef en Ida staat ‘versleten’ gedrukt, op de andere ‘nostalgie’. Die laatste factor speelt een steeds grotere rol in de overlevingsstrijd die Vlaamse zenders voeren sinds de komst van Netflix naar Vlaanderen in 2014. Terug-naar-de-tijd-van-toenprogramma’s als Wat een jaar en Groeten uit… doen het goed, om nog maar te zwijgen van Zelfde deur, 20 jaar later.

De twee programma’s die het afgelopen jaar het meest over de tongen gingen aan de Vlaamse koffie-automaten – De Mol en Temptation Island – kon je in 2003 ook al bekijken. Voor zenders als Caz en Zes zijn afgeleefde reeksen als CSI zelfs een businessmodel. En als Kobe Ilsen godbetert De drie wijzen mag opfrissen, negentien jaar na de laatste aflevering van de originele reeks, hoeft het niet te verbazen dat ook Marleen, Jef, Stavros, Ida en Rik, de legendarische vrek gespeeld door Frank Aendenboom, nog volk richting de buis trekken.

Maar nostalgie is vandaag niet alleen een zaak van de klassieke tv-zenders. Ook de nieuwe, hippe, disruptieve spelers kennen de kracht ervan, en pompen er geld in. Zo had Netflix volgens verschillende schattingen 118 miljoen dollar veil (103,5 miljoen euro) voor alle afleveringen van Friends. Dat is iets meer dan de kostprijs van het eerste House of Cards-seizoen, maar wel voor een reeks waarvan de laatste aflevering voor het eerst werd uitgezonden in 2004 en die in heel wat Europese landen nog steeds op een lineaire zender te zien is.

En toch: toen enkele weken geleden bekendraakte dat WarnerMedia plannen had om Friends van Netflix te halen en het op zijn eigen streamingplatform te zetten, luidden op veel Amerikaanse film- en tv-sites de alarmklokken. ‘What Would Netflix Do Without ‘Friends’?’ kopte het gezaghebbende Deadline. Maar als het gaat over nostalgiefranchises, staat de opvolging klaar: vanaf 1 november is de integrale Harry Potter-filmfranchise op Netflix te bekijken.

Ook Telenet trekt de kaart van de oude krakers. Toen het eind 2014 Play More lanceerde, zette de telecomoperator hoog in op internationale topseries, die het enkele dagen na de officiële release zou aanbieden. Dat doet het nu nog, maar het is door de jaren heen wel trotser geworden op de Vlaamse fictie in zijn catalogus.

Regelmatig stuurt Telenet eigen cijfers uit over hoe verknocht de Vlaming is aan fictie van eigen bodem.Hun data-analyses wezen volgens hen onder meer uit dat Play More-klanten sneller naar FC De Kampioenen dan naar Game of Thrones grijpen, dat Bevergem het best werd bekeken in West-Vlaanderen en De dag het meeste succes boekt in de streek waar bedenker Jonas Geirnaert woont. De kracht van de couleur locale is zo groot dat Telenet zelfs de oude Woestijnvis-successen van stal heeft gehad en vorige week op alle denkbare reclameplatformen uitpakte met In de gloria, Van vlees en bloed en Alles kan beter.

Zo komen we bij nog een andere mogelijke verklaring voor het succes van Lili en Marleen, eentje die tot nu toe onderbelicht is gebleven: de reeks is niet alleen heel erg oud, maar, net zoals de Woestijnvis-successen waar Telenet mee pronkt, ook heel erg Vlaams. Alle acteurs spreken in plat Antwerps en strooien met bijnamen, van Rosse Jeanine tot Zotte Raymond. Er zit dertig jaar aan nationale geschiedenis in de reeks, van de collaboratie tot het koloniale Congo. Een historische les voor de een, een jeugdherinnering voor de ander, maar voor heel wat kijkers even herkenbaar als de gênante situaties waarin de werknemers van Cynalco Medics terechtkomen.

Onderschat de impact van herkenbaarheid niet. Het is een van de redenen dat Thuis beter scoort dan Familie – weinig Vlamingen runnen nu eenmaal een modebedrijf. Het is het element dat kijkcijferkanonnen als Lili en Marleen, Zelfde deur, 20 jaar later, Taboe, Van vlees en bloed en Iedereen Beroemd verbindt: de gewone Vlaamse man en vrouw. De televisie als verlengluik van de straat, zeg maar.

Dat maakt tv van bij ons uniek. De hele wereld smijt reeksen over presidenten, eenzame tieners, bovennatuurlijke toestanden en geweldig grappige vriendengroepen naar ons hoofd, maar dat maakt van Central Perk nog geen Café De Lichttoren. Het leidt ons tot een conclusie waarvan we een jaar geleden nooit hadden gedacht dat we die hier zouden neerschrijven: misschien hebben Vlamingen wél nog behoefte aan Vlaamse tv.

Vlaamse zenders moeten lokaler en tegelijkertijd ambitieuzer denken. Enerzijds moeten ze weten dat hun sterkte ligt in wat de concurrentie niet heeft: tv door en voor Vlamingen, niet alleen nieuws- en sportuitzendingen, maar ook straffe fictie en human interest. Stuk voor stuk categorieën die de kijkcijferlijsten domineren en waar Vlaanderen uitstekend in bezig is. Dat is dan het lokale denken.

Waar de ambitie dan in ligt? In de keuzes die ze maken. Minder programma’s, en zeker geen formats om toch maar de gaten in dat prehistorische zendschema te vullen, maar wel de dingen maken waar de mensen de dag erna over praten. Niet de lat op de zoveelste makke panelshow leggen, maar op Die huis. Aan jongeren vragen wat ze vandaag niet op Netflix vinden, en dat dan gaan maken. Online scoren met boeiende low-budgetformats en een uitgebreid archief, want wie televisie maakt zoals gisteren, mag niet verbaasd zijn als de kijker morgen afhaakt.

Misschien denken enkele zenderbonzen wel: als we met Lili en Marleen 700 000 kijkers bereiken, waarom zouden we dan nog moeite doen? Draai het eens om: als je met Lili en Marleen al 700 000 kijkers bereikt, waarom dan de strijd staken en berusten in het idee dat Vlaamse tv stervende is?