Na de anticonceptiepil, het regenwoud: hoe progressieve telenovelas Brazilië veranderen

Bij ’telenovela’, het Latijns-Amerikaanse neefje van de soapserie, denkt u allicht eerder aan tranen dan aan ecologie. Aruanas toont dat het één het ander niet hoeft uit te sluiten. De Braziliaanse reeks moet helpen de kaalslag van het Amazonewoud een halt toe te roepen. En in lijn met die boodschap is Aruanas zelf CO2-neutraal.

De naam van de reeks slaat op een ngo die de strijd aanbindt met een malafide mijnbouwbedrijf. De organisatie wordt gerund door een advocate, een journaliste en een activiste. Die laatste, Luísa, ontdekt dat in de regio waar het bedrijf actief is mensen op onverklaarbare wijze ziek worden. Als ze de dag erop het lijk van haar informant in de kofferbak van haar huurauto vindt en de politie belt, daagt die wel verdacht snel op. Luísa wordt opgepakt en vastgehouden tot haar vriendinnen ter plaatse komen en advocate Verônica zich met veel lef over het bureau van de zweterige commissaris buigt. Het is de kickstart van een telenovelle die drijft op spanning, snelheid en de verontwaardiging die je als kijker voelt.

***

In mei van dit jaar werd meer dan duizend vierkante kilometer Braziliaans regenwoud gekapt, het equivalent van 200.000 voetbalvelden. Dat trieste record kwam niet uit de lucht vallen: de bescherming van de natuur staat niet hoog op de agenda van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro. Het jaar na zijn aantreden, op 1 januari 2019, kende het land zijn grootste ontbossing sinds 2008 en de minister van Milieu wordt verdacht van illegale houtexport.

De kwestie is natuurlijk niet onder Bolsonaro gestart. Boskap is in Brazilië een nationaal probleem sinds de sixties, en al die tijd al proberen ngo’s er iets aan te doen. Maar protesteren is niet zonder gevaar: in 2017 werden bijvoorbeeld 57 activisten vermoord, van wie de overgrote meerderheid opkwam voor het milieu. De enorme economische belangen – zowel voor multinationals als voor kleine boeren, die stukken woud platbranden om de grond te bewerken – zorgen voor een ingewikkeld en schijnbaar onuitroeibaar probleem waarvoor wordt omgekocht, gelogen, gevochten en gemoord. Maar de tegenstanders hebben een geheim wapen: de telenovela.

U leest het goed: de telenovelle, dat onnozele, aan de soap verwante genre dat men al ettelijke keren bij ons heeft proberen te introduceren ( Sara, LouisLouise, Lisa), is in Latijns-Amerika al vijftig jaar een instrument van politieke en sociale verandering. Vooral in Brazilië, dat tussen 1964 en 1985 een militaire dictatuur kende, is het een beproefde manier om het grote publiek te bereiken. Toneelschrijvers ontsnapten aan het waakzame oog van de censuur door voor televisie te gaan werken en hun boodschappen in zeemzoete liefdesverhaaltjes te verpakken. Ze bereikten er met gemak 50 miljoen kijkers mee. Zo heeft een studie aangetoond dat de telenovelle mee verantwoordelijk is voor de doorbraak van de anticonceptiepil in het diepgelovige land. In 2002 gebruikte Fernando Mereilles, de regisseur van cultfilm Cidade de Deus, het format om met Cidade dos homens het schrijnende armoedeprobleem in de favela’s naar de huiskamers van de middenklasse door te seinen.

Bij Globo, de grootste Braziliaanse producent van tv-fictie, is bij de première van een nieuwe reeks doorgaans slechts een klein deel van de episodes geschreven. Daarna laten de scenaristen zich inspireren door de reacties van het publiek, de kerk, de overheid en andere grote organisaties. Issues die op die manier al werden aangekaart, zijn onder andere aids, alcoholisme, landbouwhervormingen, homoseksualiteit en gender. Denk aan wat de Eén-soap Thuis met het transgenderpersonage Kaat heeft gedaan, maar dan in het groot. En constant.

Met Aruanas gaat Globo nog een stap verder. Het engagement van de reeks wordt achter de schermen ook in de praktijk omgezet. De reeks is een coproductie met Maria Farinha Filmes, het eerste Latijns-Amerikaanse ‘B Corp’-productiehuis. B Corp is een certificaat dat wereldwijd meer en meer ingang vindt – zelfs op Bol.com vind je al een B Corp-sectie – en wordt toegekend aan bedrijven die hun winstoogmerk combineren met een sociale en/of ecologische bekommernis. In het geval van Maria Farinha Filmes uit zich dat onder andere in de keuze van kostuums, die in Aruanas voor 90 procent gerecycleerd of tweedehands zijn. De vier hoofdrollen van de reeks zijn vrouwelijk, net als haast de helft van de crew, en een derde van de figuranten en bijrollen komt uit het Amazonegebied. De productie is CO2-neutraal en kreeg de steun van niet minder dan 28 ngo’s, waaronder Amnesty International, het WWF en Greenpeace, dat ook aan boord was als consultant.

Dat zijn veel dingen waar president Bolsonaro jeuk van krijgt.

Hoewel Aruanas niet overal voldoet aan de eisen van de format, bevat de reeks heel wat elementen van de klassieke telenovelle. Dat blijkt alleen al uit de hoofdrollen: advocate Verônica, gespeeld door de Braziliaanse superster Taís Araújo, slaapt met de man van journaliste Natalie. Activiste Luísa heeft het aan de stok met haar ex omdat ze vanwege haar werk niet genoeg tijd voor hun zoontje kan maken, en de nagelnieuwe stagiaire (die meteen zonder voorbehoud bij de actie betrokken wordt) heeft af te rekenen met een toxisch ex-vriendje. De baas van het mijnbouwbedrijf is dan weer een geldbeluste klootzak die tegelijk als een liefhebbende opa voor het gehandicapte kind van zijn overleden dochter zorgt.

Die mix van thriller, melodrama en ecologie zorgt in eerste instantie voor een vreemde kijkervaring. Vooral de schijnbare tegenstelling tussen het soapelement en de heel progressieve ondertoon – feminisme en diversiteit gutsen uit elke porie van het verhaal – botst met wat we hier gewoon zijn. Maar dat is dus hoe ze het aanpakken in Brazilië, waar het merendeel van de bevolking in de grote steden leeft en er geen flauw benul van heeft dat de ontbossing van het woud mee de opwarming van de aarde in de hand werkt. Als de regering de economie vooropstelt en weigert over de lange termijn na te denken, dan moet de beeldbuis opnieuw als bewustmaker opdraven. ‘We hopen dat de reeks van het regenwoud een onderwerp aan de eettafel maakt’, vertelde medebedenker Marcos Nisti aan The Guardian. ‘Want dit is niet een probleem van andere mensen, het is ons probleem. Meer nog: het is het probleem van de hele mensheid.’

Het bereik van Aruanas, dat nog dit jaar een tweede seizoen krijgt, kan met dat van Greta Thunberg wedijveren. De première werd in Brazilië door 34 miljoen mensen bekeken. De reeks kreeg complimenten tot in de algemene vergadering van de Verenigde Naties en werd in meer dan 150 landen verdeeld. LumièreSeries, dat Aruanas bij ons al een tijd online aanbiedt, zag af van een dvd-release ‘om de plasticsoep te beperken’ en schonk de opbrengst van de verhuringen tijdens de Warmste Week 2019 integraal aan Greenpeace Belgium. Nu u de serie en masse op VRT Nu gaat bekijken, is het slechts een kwestie van tijd voor ons land zich als één man achter de klimaatzaak schaart. Zou Bolsonaro eigenlijk al gekeken hebben?