Vierenzeventig is-ie intussen, Tom Zé, de oude meester die in eind jaren zestig de sambamuziek en bossa nova opnieuw uitvond en daar jarenlang het gelag voor betaalde in de obscuriteit. Tot David Byrne hem terug opviste en Tom Zé uitgroeide tot een cultfiguur. Dus zakten we af naar de Gentse Vooruit.
De medegrondlegger van de Braziliaanse Tropicalia gaat Europalia! Vierenzeventig is-ie intussen, de oude meester die in eind jaren zestig de sambamuziek en bossa nova opnieuw uitvond en daar jarenlang het gelag voor betaalde in de obscuriteit. Tot David Byrne hem terug opviste en Tom Zé uitgroeide tot een cultfiguur.
Het is ons al minstens één keer overkomen: met eigen ogen een levende legende van zijn voetstuk zien tuimelen. Die keer dat Sly Stone aantrad op Gent Jazz bijvoorbeeld, en een er optreden gaf dat nog het meest weg had van een averechtse car crash in slow motion. Te beginnen bij de aanblik van het wrak, gevolgd door zwalpende pogingen om de catastrofe af te wenden. Geen prettig gezicht. Sommige muziekhelden bewaar je beter in de hoes, in plaats van af te toetsen aan de realiteit. Wie te laat geboren is en op de loterij van oude glories speelt weet dat zulke risico’s erbij horen. Soms heb je prijs: enkele jaren geleden deed Leonard Cohen in het Minnewaterpark op z’n 72ste onze caoutchouc botten vol kippenvel lopen.
Dus gingen we kijken naar Tom Zé, de hofnar van de sambamuziek, een viriele vent van 74. ‘Kunst Veredeld’ staat er in plechtige letters op de arcade hoog boven het podium van de theaterzaal in Vooruit. Een credo waar de jonge Zé hard had om moeten lachen. De Braziliaan is altijd een muzikale vagebond geweest. Eind jaren zestig stond hij mee aan de basis van de avant-garde Tropicalia-beweging, samen met Gilberto Gil en Caetano Veloso. In de handen van Zé ontpopten samba en bossa nova zich als twee wispelturige stiefzusters van the girl from Ipanema. De militaire junta was destijds niet tuk op hun psychedelische dwarsliggerij – Beck, Kurt Cobain en Devandra Banhart later trouwens wel.
Vogelvrij verklaard vonden Veloso en Gil als banneling in Europa een publiek. Zé hield het been stijf in Brazilië maar werd eind jaren 80 het zwemmen tegen de stroom moe en vond een job aan een benzinepomp in Bahia. Tot David Byrne van Talking Heads hem daar weg plukte.
En zo komt het dat Tom Zé voor een volle Gentse zaal staat. ‘Blij om in het land te zijn van Johannes Vermeer en Hieronymus Bosch’, aldus onze gastheer. Wat geeft het, het is eens iets anders dan ‘good evening, Brussels!’.
Zé ontwapent met zijn Babylonisch taaltje waarin Frans, Engels en sappig Portugees vrolijk over elkanders lettergrepen struikelen. De oude krijger blijkt ondanks zijn gevorderde leeftijd een lenig showbeest. Knoken vol vuur, gedragen door lekker foute sneakers zoals dat past bij een heer van stand die zich niet hoeft te schamen om zijn sportief gestel. Ogen als flipperkastballen, je ziet ze blinken tot op de achterste rij.
Maar de muziek was niet goed. De liedjes van Zé (‘studies’, noemt hij ze zelf) op albums als Todos Os Olhos en Estudando o Sama zijn songs sans papiers. Van overal en nergens. Net als Brazilië zelf een bastaardmix van verschillende culturen, kleuren en ritmes; enig in zijn soort. We hadden dan ook een soortement nomadefanfare op het podium verwacht, in het getouw met veel oud ijzer en toverend met kralen en amazonehout. De vijfkoppige groep die Zé vergezelde hield het lekker Westers met een blinkende Les Paul, een vals zingende synthesizer en een elektrische basgitaar. Meer funk dan favela, meer hoempa dan samba. Alsof Tom Zé in zijn eigen tributeband stond te zingen.
Cultparels als Ma en Hein Hein worden op elpee gedragen door zinderende vrouwenkoortjes met weinig om het lijf. Het zijn subtiele ketelsymfonieën verstrikt in obscure snaarinstrumenten. Die waren er vanavond niet bij. Af en toe flitsen van die heerlijk grillige ritmes maar nooit lang genoeg om de magie te bewaren. We spitsen de oren wanneer Zé – blijkbaar op verzoek van de organisator – Brigitte Bardot aankondigt. Een tedere ode aan vergane glorie en schoonheid op het lijf geschreven van zij die door God zelf geschapen werd. Zelfs voor wie Portugees Chinees is raakt er van in ademnood. Maar we hebben pech: vers per vers wordt de lofzang naar het Engels vertaald door de gitarist. Prachtige tekst trouwens, poëzie en satire op een zweem van bossa nova. Maar dit overbodig staaltje simultaan vertaling zette een domper op het moment. Daar hebben we achteraf Google voor. Een tovenaar laat toch ook niet in zijn kaarten zien terwijl hij tovert?
Ja, het publiek moest er om lachen en amuseerde zich kostelijk. Ook als Zé over het podium rollebolde en een felroze string aantrok om een lied over ‘lesbo’s, homo’s en sympathisanten’ aan te kondigen. Zé was altijd een beetje clown en klaploper, maar het verschil tussen Bassie en Charlie Chaplin zit hem in de ontroering. En die ontbrak vanavond. We hebben geen car crash gezien maar ook geen enkel kippenvelmoment. Tom Zé is en blijft een icoon, een oude meester die elk rondje applaus vanavond meer dan verdiend. Hij blijft overeind op zijn voetstuk, maar zijn grootste momenten bewaren we rustig verder in de hoes.
Jonas Boel