Ivanov meets Platonov in nieuw werk Tom Lanoye

© Jan Versweyveld

De nieuwste theatertekst van Tom Lanoye, ‘De Russen’, gaat deze week in première tijdens het Holland Festival.

‘Hier loopt niet één normaal persoon rond’. Dat klopt. Het nieuwste stuk van Tom Lanoye, De Russen!, begint als een tragedie, verschuift naar een komedie, om te eindigen als een burleske. Kortom, het geheel is een groteske. Niet in de lichamelijke maar in de geestelijke zin van het woord. Lanoye gooit de egocentrische en de racistische trekjes van de huidige maatschappij op een hoop aan de hand van twee jeugdstukken van Anton Tsjechov, Platonov en Ivanov. Het merkwaardige is dat zowel de huidige politiek van Nederland en België erin wordt herkend. Als de gesteldheid van die twee landen al zo opvallen, zal het ook gelden voor de andere Westerse landen. Al de landen van de Oude Wereld zijn in hetzelfde bedje ziek. De symptomen mogen dan verschillen, de ziekte heeft dezelfde puisten en hetzelfde braaksel. Dat is het eerste oordeel die na de lezing gesteld kan worden.

Huzarenstukje

De conclusie die daaruit volgt, is dat dit stuk zo snel mogelijk vertaald moet worden. Bloed & rozen was al superieur, maar De Russen! is een huzarenstukje waarvoor hij een monument verdient. Bij wijze van spreken. Voorlopig is een voetstuk voldoende. Het beeld mag nog even wachten. Daar zal Tom het ongetwijfeld mee eens zijn. De Russen! is een collagestuk. Van twee auto’s, een Chevrolet Corvair [remember the book of Ralph Nader Unsafe at any speed uit 1965] en een Audi, maakte hij een nieuw stuk. Een gewaagde onderneming. Voor veel toneelfanaten is Tsjechov [1860-1904] onovertrefbaar, de beste toneelauteur van de moderne tijd. Enige relativering is op zijn plaats. Niet alle toneelstukken zijn meesterwerken. Zijn eerste stuk, Platonov, wordt overal doodgezwegen. Ten onrechte maar eerlijk is eerlijk, het jeugdwerk is aardig maar de dialogen missen warmte en het stuk lijdt onder een overdaad aan op elkaar volgende zinnen die hetzelfde zeggen. Had Tsjechov een keuze gemaakt, zou het stuk een mokerslag zijn geweest. In het zesde deel van het Verzameld Werk van Tsjechov in de Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot, Toneel, is het niet opgenomen. Ook Emanuel Waegemans in zijn prachtboek, Geschiedenis van de Russische literatuur [sinds de tijd van Peter de Grote] uit 2003 spendeert er geen woord aan. Net zomin als aan het tweede stuk van Tsjechov, De Bosgeest, uit 1889, dat overigens ook niet is opgenomen in het V.W. van de Russische bibliotheek. Ivanov [1887] is kantje boord. Het haalt de planken maar niet het applaus. Het eerste stuk waarmee hij succes haalt is De meeuw. Niet met de oerproductie in Sint-Petersburg, maar door de enscenering in het Moskous Kunsttheater door Stanislavski.

Boorplatformen

Het siert Lanoye dat hij net deze twee stukken heeft gekozen om er één van te maken. In zowel Platonov als Ivanov zitten namelijk alle boorplatformen die de latere stukken tot meesterwerken hebben gemaakt. Het lijkt wel of de twee jeugdwerken noodzakelijke oefeningen waren. En misschien moest het publiek ook wennen aan een nieuw feit: in Tsjchovs stukken zit nauwelijks tot geen handeling. Lanoye heeft dat [gelukkig] bewaard, het onderstreept zijn toneeltalent.

Wat ook niet onvermeld mag blijven, is dat hij van iets matig, Platonov, tot iets aardigs, Ivanov, iets beters maakt. Want een briljant stuk bewerken is makkelijker dan van een draak een vlinder maken. De Russen! bezit ook een ander kenmerk van Tsjechovs stukken, de banaliteit waaruit de saaiheid van de personages ontstaat. Het ontlokt altijd dezelfde verzuchting: wegwezen! Citaat, Deel VI, 9: Platonov: Misschien moeten u en ik samen de boel ontvluchten. / Ivanov: U en ik? Zoals de kreupele de blinde helpt? – Einde citaat. Wegwezen. Naar Parijs, Moskou. Desnoods Kiev, als het maar uit de negorij is waarin ze zichzelf begraven hebben tot de nek.

Het valse cynisme en het prozaïsche van de figuren, hun intelligentie die ze zich aanmeten maar slechts gecamoufleerde domheid is, een ander veelgelaagd trucje van Tsjechov, wordt door Lanoye versterkt door een droge, vaak onverwachte draai naar het einde toe van een claus. Ze spekken de bek van de zwarte komedie die dit stuk geworden is. Voorbeeld, het zelfmoordbriefje van Alexandra, dat wordt voorgelezen voor de aanwezige holbewoners:

Beste Misja.

Hou altijd evenveel van Pjotr en van Nikolai als ik deed.

Overtreed geen wetten of geboden, en hou jezelf in ere.

Lieve Pjotr?

Mama houdt van je.

Moge God je zegenen, en moge jij ooit je zondige moeder vergeven.

Vaarwel.

PS: de sleutel van de kast ligt onder de bloempot in de keuken.

De verre verte

Tom Lanoye heeft aangetoond dat hij niet alleen een meesterlijk bewerker van klassieke werken is, Ten oorlog en Mama Medea is daar het beste bewijs van, een historisch gegeven superieur kan verhedendagen zonder de tijdgeest te verraden, zoals met Bloed & rozen, maar ook een kroniekschrijver is. Dat hij daarvoor twee stukken van Tsjechov heeft gebruikt, doet aan de kwaliteit van De Russen! niets af. Integendeel. Hij bewijst daarmee dat de tijd een stilstaande beweging is. Er is wel variatie maar geen evolutie. Dat toont Lanoye meermaals aan. Soms terloops, vaak dwingend. Tsjechov dwaalt op de achtergrond, maar in de verte. In de verre verte. Voor wie Anton niet kent ziet Tom en hoort aanklachten, recht in het gezicht van de gecultiveerde bourgeoisie, die ooit links was maar nu rechts is, en Lanoye verwijt hun verraad en vlucht in zijn columns en mediaverschijningen aan te kaarten. Voorbeeld, Deel III.2: Izaak [de enige nuchtere tussen al de zelfbenoemde parvenu’s]: ‘… En als jullie niet zo zouden zwellen in jullie cultuur van zelfmedelijden en zuipen? Dan zou u al minder reden hebben om u af te reageren op iemand zoals ik.’

Tip

Toneel lezen schrikt heel wat lezers af. Zelfs boekenwurmen wagen er zich niet aan. Ten onrechte. Het beste bewijs dat toneel tegelijk spannend en ontspannend kan zijn is De Russen! Wat een vlotheid van taal [Anna Petrovna: Als hij maar kon neerkijken. Liefst in decolletés]. Droge humor op elke pagina [Platonov: Ik zal uw raad inlijsten en in mijn toilet hangen]. Een natte dweil in elke scène [Platonov: Wat bezielt ons allemaal? We zijn reddeloos, uit ons bloeit nooit iets op, tenzij wat onkruid ui een dode pens. Een volstrekt verloren volk, geen knip voor de neus waard! Niet een van ons naar wie je kijkt met enig plezier, allemaal even vulgair en vuil en slonzig.] Onverwachts een flauwe woordspeling [Anna Petrovna: In dit of in een ander leven?] Een truc waarvan elke auteur, van Claus tot kloot, zich van bedient. Waarom? Om de daaropvolgende repliek, sterk op zich, toch nog extra licht te geven.

Toneel lezen is een kwestie van gewenning. Een gouden tip helpt om de actie moeiteloos te kunnen volgen. Fotokopieer de pagina ‘Dramatis Personae’, vooraan in het boek, en gebruik hem als bladwijzer. Bij twijfel is een slinkse blik voldoende om te weten welke troetelnamen horen bij de mensen die men in schijn liefheeft.

Guido Lauwaert

DE RUSSEN – Tom Lanoye – Prometheus – ISBN 978 90 446180 51 – 184 pagina’s – € 19,95

Meer info over de voorstelling vind u hier.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content