Waarom XXXTentacion véél meer is dan een dode controversiële rapper

Begin deze maand stond Sad! bovenaan in de Amerikaanse charts, een nummer van een doodgeschoten rapper die bekend werd nadat hij zijn zwangere vriendin afgeranseld had. Met dank aan Kendrick Lamar, die zich verzet had tegen een boycot van zijn muziek. Ondertussen heeft een SWAT-team op een wake met rubberen kogels op zijn fans geschoten en werd zijn ex-vriendin met de dood bedreigd. Een maand na zijn dood begint het duidelijk te worden dat XXXTentacion iets meer context behoeft dan ‘Controversiële rapper doodgeschoten’.

Op 19 juni kreeg de politie van LA een oproep over een uit de hand gelopen wake. Een dag eerder was XXXTentacion, een twintigjarige rapper uit Florida met meer dan een miljard streams en fans als Kendrick Lamar en Asap Rocky, doodgeschoten in wat naar alle waarschijnlijkheid een verkeerd uitgedraaide overval was. Twee gemaskerde mannen waren op de parking van een motorwinkel naar de auto van Jahseh Onfroy – de echte naam van XXXTentacion – gelopen en hadden van dichtbij op hem geschoten, waarna ze met zijn Louis Vuitton-tas op de vlucht waren geslagen. Onfroy overleed kort daarna in het ziekenhuis.

Een dag later had zijn manager een last-minuteherdenking georganiseerd. Of liever: het begon als een herdenking. Toen de politie arriveerde, zag ze hoe een duizendtal fans van XXXTentacion de straten blokkeerde, in grote groepen moshte, over auto’s liep, op gebouwen klom en van de daken in de menigte sprong. Er werd een SWAT-team bij geroepen om de situatie weer onder controle te krijgen. Uiteindelijk zag de politie zich genoodzaakt om traangasgranaten en pepperspray te gebruiken en werd er met rubberen kogels geschoten op de menigte. De hele tijd bleven zijn fans ‘Long live X’ scanderen.

Het is wat onderbelicht gebleven in de traditionele pers, maar de nasleep van XXXTentacions dood was verbijsterend. Sowieso zijn reacties van fans de jongste jaren heviger geworden, maar bij XXXTentacion waren die buiten categorie. Twee dagen na de moord hadden zijn fans uitgedokterd dat Soldier Kidd, een rapper uit Florida, rond het tijdstip van de moord op een vijftal kilometer van de feiten gesignaleerd was. Er werd een oproep gelanceerd om ‘het recht te laten zegevieren’. Iemand zwierde daarop het adres van Soldier Kidd op Instagram, maar vergiste zich van huis. Een bejaard koppel van 73 en 78 jaar moest uiteindelijk politiebescherming krijgen nadat jongeren voor hun deur waren opgedaagd, op zoek naar XXXTentacions moordenaar.

De grootste verrassing moest dan nog komen. Eind juni dropten Beyoncé en Jay-Z een surprise album, had Kanye West een plaat of vijf in de aanbieding en lieten Cardi B, Bad Bunny en J Balvin – een heus triumviraat van streaminggiganten – de single I Like It op de wereld los. Geen van hen zou de nummer één scoren. Die plek was weggelegd voor een rapper van wie niemand leek te weten hoe je zijn naam moet uitspreken. Met Sad! scoorde XXXTentacion niet alleen zijn eerste hit – de eerste postume nummer één sinds de dood van The Notorious B.I.G. – hij had tegelijk nog acht andere singles in de top 100. Dat is negen procent van de volledige charts.

Als de nasleep van XXXTentacions dood één ding duidelijk heeft gemaakt, dan is het dat koppen als ‘Controversiële rapper die u niet kent neergeschoten’ niet volstonden. ‘Dood van controversiële rapper die u niet kent zegt alles over toxische fancultuur, het #metoo-probleem van de rap en de dubieuze amoraliteit van de streamingindustrie’ komt dichter bij de waarheid. In elk geval: iets meer context lijkt op zijn plaats in wat een van de geschiftste en brutaalste popculturele gebeurtenissen van 2018 zal blijken te zijn.

Het is overigens drie keer ‘X’ en dan ’tentación’, op zijn Spaans uitgesproken dus.

Zoals in dat lied van Paradisio.

***

Doorgaans krijgen dode muzikanten een hagiografie in de pers. Zeker als ze jong, getalenteerd en up-and-coming zijn. Bij XXXTentacion heeft dat er nooit in gezeten.

Jahseh Dwayne Ricardo Onfroy wordt in 1998 geboren in Plantation, Florida, als kind van Jamaicaanse ouders. Op zijn zesde probeert hij een man neer te steken die zijn moeder dreigt aan te vallen, het begin van een reeks gewelddadige incidenten doorheen zijn jeugd. Na een klacht wegens verboden wapenbezit belandt hij op zijn vijftiende in een jeugdinstelling, waar hij Ski Mask the Slump God ontmoet. Zodra de twee weer op vrije voeten zijn, beginnen ze samen te werken, oorspronkelijk om een reeks diefstallen te beramen. Nadat Onfroy een microfoon heeft gekocht, zien ze van dat plan af. De twee beginnen muziek op te nemen en zetten hun tracks op muziekplatform Soundcloud.

En dan gaat het snel. In minder dan twee jaar groeit Onfroy uit tot een van de gezichten van de soundcloudrap, een traag, introvert subgenre met een opgeblazen lofi-geluid. Zie ook: Lil Uzi Vert, Lil Pump, Lil Peep en elke andere rapper met een rist gezichtstatoeages – Onfroy heeft ‘Numb’ onder zijn rechteroog staan en ‘Alone’ boven zijn linkeroog. Aanvankelijk is soundcloudrap het geluid van de underground, maar vanaf 2017 ontploft het genre ook in de mainstream – met duidelijke invloeden op Drake en Kanye. Onfroy lijkt op weg om een grote naam in de rap te worden. Tot 18 juni 2018 dus.

Luister naar Sad! of naar Jocelyn Flores, XXXTentacions twee grootste streaminghits, en je hoort geen klassieke machotrap, maar een artiest met een eigen, zachte flow, een bijzonder geluid en een onmiskenbaar talent. Alleen is het heel moeilijk om zo naar zijn muziek te luisteren. Zeg maar: onmogelijk. XXXTentacion was niet alleen een van de meest succesvolle rappers van de soundcloudrap, maar ook een van de gewelddadigste. Er waren aanklachten voor slagen en verwondingen en een gewapende overval. Steeds weer werden er optredens stilgelegd omdat er rellen uitbraken of omdat XXXTentacion met fans vocht. Eén concert eindigde nadat de rapper op het podium ko geslagen was door een fan. En dan waren er de twee verhalen die als een donkere, donkere schaduw boven zijn muziek hingen.

Het eerste is er een dat hij zelf de wereld in stuurde. In een van zijn allereerste lange video-interviews, in 2016, vertelt Onfroy haast achteloos over ’that faggot I beat up in jail’. Hij begint het verhaal te vertellen dat hij niet homofoob is, voor homorechten en het homohuwelijk is. Vervolgens legt hij uit hoe hij een homoseksuele jongen met wie hij in de jeugdinstelling even een cel deelde ‘naar me staarde terwijl ik me aan het aankleden was’. Onfroy beukte het hoofd van de jongen tegen een betonnen rand en probeerde hem te wurgen. Hij zegt dat hij hem wilde vermoorden, maar dat een cipier tussenbeide kwam. ‘Ik wil niet als een cliché overkomen, maar ik heb zijn bloed over mijn wangen gesmeerd’, zegt hij. ‘War paint. That’s tight’, antwoordt de interviewer, tevens zijn latere manager.

Het tweede verhaal dateert van oktober 2016, toen Onfroy zijn toenmalige zwangere vriendin met de dood bedreigde, schopte, sloeg en kopstoten gaf tot haar oogleden zo gezwollen waren dat ze niet meer kon zien. Hij weigerde haar naar het ziekenhuis te laten gaan. Volgens haar getuigenis zou hij haar telefoon hebben afgenomen en haar twee dagen hebben opgesloten in het huis van een vriend, tot ze wist te ontsnappen en de politie kon verwittigen. Een dag later werd Onfroy gearresteerd voor zware mishandeling van een zwangere vrouw, wurging en vrijheidsberoving. Hij zou de feiten nooit toegeven.

In september 2017, een maand voor Harvey Weinstein het nieuws zou beheersen, publiceert muzieksite Pitchfork foto’s en delen van de getuigenis van Onfroys ex-vriendin, waarin ze ingaat op het veelvuldige partnergeweld en het gruwelijke karakter ervan. Ze vertelt hoe Onfroy haar een barbecuevork en een barbecueborstel toonde en haar liet kiezen: met een van de twee zou hij haar vagina penetreren. Pas nadat ze was flauwgevallen, zag Onfroy van zijn dreigement af.

Dat had het einde van zijn carrière moeten betekenen.

Het werd een soort promocampagne.

Mugshot als persfoto.

‘XXXTentacion Is Blowing Up behind Bars. Should He Be?’ kopte Pitchfork bij de vaststelling dat bij elke nieuwe beschuldiging de ster van de jonge rapper nog meer rees. Look at Me, zijn uiteindelijke doorbraaksingle, bracht hij opnieuw uit vanuit de cel. ?, zijn tweede plaat, kondigde hij aan op de dag dat hij voor de rechter moest verschijnen. Uiteindelijk zou de plaat in maart, te midden van alle controverse, op nummer één in de Amerikaanse charts belanden.

Dat was heel, heel wrang.

***

Soundcloudrap wordt weleens de nieuwe gangstarap genoemd, het ongefilterde geluid van de straat dat appelleert door zijn rauwe energie. Misschien is het dat, maar soundcloudrap is evenzeer iets anders: het is de nieuwe emo. Het is niet het genre van patsers die willen etaleren hoe ze het gemaakt hebben, maar muziek van depressieve, gewrongen misfits. Hun look, met gekleurde haren en gezichtstatoeages, is niet die van je klassieke cool kid. De drugs waar ze aan refereren, zijn Xanax en zware pijnstillers. Er wordt meer gerapt over angst, pijn, verlies en zelfmoord dan over drugs dealen of het leven op straat.

Dat is de andere kant van XXXTentacion. Je komt vrouwonvriendelijke lyrics tegen, maar van zijn rhymes baadt het merendeel in zelfhaat en tristesse. Jocelyn Flores is een ode aan een kennis die zelfmoord pleegde: ‘I don’t feel the same, I’m so numb.’ Sad!, het nummer waarmee hij nu vereenzelvigd wordt, is een track waarin hij met zelfmoord dreigt als zijn vriendin hem verlaat: ‘Suicide, if you ever try to let me go.’ ‘Here is my pain and thoughts put into words. I put my all into this. In the hopes that it will help cure. Or at least numb your depression’, zegt hij in The Explanation, de introductie tot zijn eerste plaat. Het is zijn universum als schrijver: heel vaak gaat het over verlies, over niets voelen, over de pijn van liefde.

Het is geen excuus, maar het helpt wel te verklaren hoe een fenomeen als XXXTentacion kon ontstaan. Zijn fans zagen in hem niet een homofobe zwarte rapper die zijn zwangere vriendin had afgeranseld. Ze zagen een getroebleerde jongeman met fouten en tekortkomingen die daar zo oprecht mogelijk over was. Er was meer dan zijn strafblad: de context van zijn gruwelijke daden zat in zijn muziek. ‘Zieke mensen doen slechte dingen. Gekwetste mensen kwetsen mensen’, aldus Erykah Badu in een interview waarin ze zei dat ze naar zijn muziek luisterde.

Popmuziek heeft altijd een fascinatie gehad met authentieke, rebelse jonge mannen die de grenzen van het maatschappelijk aanvaarde opzoeken. XXXTentacion was daar een extreme en wrange versie van.

Misschien daarom ook dat alles wat er na zijn dood gebeurde zo extreem, cynisch en wrang aanvoelde. ‘Y’all killed X and let Zimmerman live, shhh, s-streets is done’, rapte Jay-Z op Drakes laatste plaat Scorpion, die tien dagen na Onfroys dood verscheen. Vrij vertaald: waarom lieten de streets de blanke agent die de zwarte Trayvon Martin neerschoot leven, maar vermoordden ze XXXTentacion? XXXTentacion was nog niet begraven en de grootste rappers ter wereld haastten zich al om een martelaar van hem te maken.

‘Thank you for existing’, tweette Kanye West de dag na zijn dood. ‘God bless him’, schreef J. Cole. Zelfs Kendrick Lamar, het icoon van de maatschappelijk bewuste hiphop, raadde dit jaar nog de laatste plaat van XXXTentacion aan. ‘Listen to this album if you feel anything. Raw thoughts.’ Het is heel erg moeilijk om uit te leggen hoe dat komt. U moet een cursus Afro-Amerikaanse geschiedenis, de evolutie van zwarte muziek en hiphop als een door de media gemarginaliseerd genre, raciale profilering bij de Amerikaanse politie en identiteitsdenken in de hedendaagse samenleving doorworstelen, om dan tot de conclusie te komen dat er een heel specifieke context bestaat waarin mensen dingen verdedigen die niet te verdedigen zijn.

Je ziet iets gelijkaardigs gebeuren in de reacties van zijn fans. Het is namelijk niet bij die uit de hand gelopen herdenking gebleven. Veruit het meest shockerende nieuwsfeit gebeurde op een andere wake, in Florida, waar fans de ex-vriendin die hij mishandeld had van de herdenking verjaagden. De spullen die ze had achtergelaten om hem te herdenken, werden verbrand. Op sociale media wordt ze al langer permanent uitgescholden en bedreigd omdat ze XXXTentacion verklikt zou hebben. Haar job moest ze opzeggen omdat zijn fans haar elke dag kwamen lastigvallen en naar huis volgden. Toen ze recent nog een crowdfunding opzette om een oogoperatie te betalen – haar oog was beschadigd na de mishandeling – probeerden zijn fans die af te breken. Het is een van de duidelijkste voorbeelden van wat ’toxic fan’ culture genoemd wordt: de alsmaar sterker wordende fanidentiteit die alsmaar akeliger proporties kan aannemen.

En dan was er nog de merkwaardige rol van Spotify, dat zich na zijn dood van zijn meest cynische kant liet zien. Sowieso had Spotify geen idee hoe het met XXXTentacion moest omgaan. Het was een confrontatie met een fenomeen waar YouTube en Twitter al langer mee kampten: de internet villain. Meer dan vroeger loont het om vandaag de gehate slechterik te zijn. Shockerende dingen doen of zeggen genereert aandacht, aandacht genereert nieuwsgierigheid, nieuwsgierigheid genereert clicks, streams en volgers. Cru gesteld: zonder Spotify was XXXTentacion nooit bekend geworden.

XXXTentacion was dan ook een van de geviseerde artiesten toen Spotify in mei zijn hateful-conduct policy aankondigde: artiesten als XXXTentacion en R. Kelly zouden voortaan niet meer in playlists opgenomen worden en Spotify zou hun muziek niet meer promoten – hun muziek zou wel nog op het platform beschikbaar blijven. Het was een poging om opnieuw iets van een morele check in de muziek te introduceren. De reactie erop was niet het universele applaus dat Spotify verwacht had. Kendrick Lamar in het bijzonder nam het op voor XXXTentacion, noemde het censuur en dreigde zijn eigen muziek van Spotify te halen.

Lamar had ergens een punt: maatregelen van de muziekindustrie viseren vooral zwarte popcultuur. Een naam die in dat verband vaak valt, is die van John Lennon. Een man met een verleden van partnergeweld en geweld tegen vrouwen. Sloeg in het begin van zijn carrière een man met een stok in elkaar toen die grapte dat Lennon een homoseksuele relatie met Brian Epstein had. Zei achteraf: ‘I must have been frightened of the fag in me to get so angry.’ En ja, hij was jong, dronken en stoned op dat moment, maar dat zijn nuances die doorgaans enkel blanke artiesten krijgen. De vraag is hoe lang de carrière van John Lennon geduurd zou hebben als hij een zwarte man in 2018 was geweest.

Een week later zag Spotify zich genoodzaakt de maatregel ongedaan te maken. Het resultaat daarvan was op 20 juni te zien. Een dag na zijn dood kreeg iedere muziekliefhebber die de muziekapp op zijn gsm opende het pushbericht ‘R.I.P. XXXTentacion’, gevolgd door een link naar een playlist met zijn meest beluisterde nummers. Een dag later brak Sad! het record van Taylor Swifts Look What You Made Me Do voor het hoogste aantal streams van een track in één dag. Een week later stonden negen van zijn tracks in de Billboard Top 100, waaronder de nummer één. Nog een week later haalden zijn twee full albums de top vijf van meest beluisterde platen. Alle artiesten die plots overlijden, stijgen in de hitlijsten, maar dit was de extreme versie daarvan. Het was de hedendaagse muziekindustrie op zijn meest amoreel.

Op de dag van XXXTentacions begrafenis verscheen de video van Sad!, die enkele weken voor zijn dood was opgenomen. In de clip is te zien hoe de rapper naar zijn eigen begrafenis gaat, zijn lijk ziet herrijzen uit de kist en ermee begint te vechten. Tussendoor reflecteert hij in aanwezigheid van de Dood over zijn gewelddadige verleden. Naar het einde van de video verschijnt een handgeschreven briefje waarop te lezen is: ‘People change. Things change. And so do I.’ Twee dagen later was de video ‘#2 in trending’.

We hebben niet het geringste idee wat we daarvan moeten denken.

Het heeft allicht te maken met zijn extreme imago, maar op een bepaalde manier zeggen de controversiële carrière en de gewelddadige dood van XXXTentacion veel over de popcultuur van vandaag. Over toxische fancultuur. Over de losgeslagen obsessie van de muziekwereld met authenticiteit. Over de fascinatie van jonge mensen met depressies en zelfmoord. Over een almaar groeiende generatiekloof. Op een manier stelt hij de vragen die er nu toe doen. Kun je een artiest loskoppelen van zijn muziek? Heeft hiphop een probleem met misogynie of wordt daar enkel bij zwarte muziek op gefocust? Hoe ver kan shockmarketing gaan? En willen we echt een volstrekt amorele popcultuur, waarin streams en views het enige zijn dat er toe doet?

Het enige probleem: er is niemand die daar een antwoord op heeft. Want dat is het andere punt dat de nasleep van XXXTentacions dood gemaakt heeft: er zijn heel erg geschifte dingen aan het gebeuren in de popcultuur. En niemand die er nog vat op heeft.