Janis Joplin, vijftig jaar na haar dood: de patrones van de ‘lelijke eendjes’

Ze was de beste blueszangeres van haar generatie, maar tegelijk een icoon van de hippiecultuur én een boegbeeld van de ontluikende vrouwenbeweging. Helaas werd Janis Joplin niet ouder dan 27. Een halve eeuw geleden stierf de flamboyante Texaanse aan een overdosis heroïne.

Janis Joplin was een vrouw die ongegeneerd buiten de lijntjes durfde te kleuren. Voor Melissa Etheridge was ze ‘de enige rockgodin in een poel van rockgoden’. En ook al stond haar leven in het teken van excessen en verslavingen, haar uitstraling was onmiskenbaar. Joplin was ongeremd, grappig en hield er uitgesproken meningen op na.

De Amerikaanse zangeres werd halverwege de tweede wereldoorlog geboren in Port Arthur, Texas, een stadje van 60.000 inwoners dat slechts 25 kilometer verwijderd lag van de swamps van Louisiana. Ze groeide op in een welgesteld middenklassengezin als oudste van drie kinderen, maar had altijd een ambivalente verhouding met de plek waar haar roots lagen.

Tijdens haar adolescentie werd ze vaak gepest op school. De jonge Janis was een buitenbeentje, dat schilderde, boeken las en, op een moment dat bluesmuziek in het Diepe Zuiden nog als subversief en ‘des duivels’ werd beschouwd, naar platen luisterde van Bessie Smith, Ma Rainey en Leadbelly. Bovendien had roodharige Janis last van acné en overgewicht. Voor haar medeleerlingen gold ze dus als het lelijke eendje. En omdat ze, uitzonderlijk voor de jaren 1950, prima overweg kon met gekleurde mensen, werd ze ook nog eens regelmatig voor ‘hoer’ of ‘varken’ uitgescholden. ‘In Texas hebben ze het niet zo begrepen op lui die uit de band springen’, luidde Joplins analyse. ‘Ze joegen me achtereenvolgens de klas, de stad en de staat uit. Ik was een beatnik, een freak. Dus werd ik voortdurend beschimpt en vernederd.’

Muziek werd voor Janis Joplin het middel bij uitstek om aan de grauwe middelmaat te ontsnappen. Op haar achttiende vluchtte ze naar Austin, waar ze, alleen of met een bluegrassband, optrad in folkclubs, bars en koffiehuizen. Haar bijzondere zangstijl ontdekte ze toen ze, tijdens een feestje, de blues- en gospelartieste Odetta poogde te imiteren en iedereen perplex deed staan met haar rauwe, wendbare stem. Uiteindelijk kwam ze terecht in het Haigh-Ashbury-district in San Francisco, waar ze zich onderdompelde in de plaatselijke drugscultuur. Ze raakte er ook verslingerd aan whisky van het merk Southern Comfort. Jaren later zou dat bedrijf haar een bontjas cadeau doen, als dank voor de gratis reclame die Joplin veelvuldig voor zijn product had gemaakt.

Ongeleid projectiel

Twee jaar later keerde Janis Joplin berooid naar huis terug. Ze kickte af en ging antropologie studeren aan de universiteit. Maar ook daar liep het mis, toen enkele studenten haar uitriepen tot ‘de lelijkste man van de campus’. Gelukkig werd ze in 1966 uitgenodigd voor een auditie bij Big Brother and the Holding Company, een groep uit de Bay Area die bekendstond om haar progressieve, door Cecil Taylor en Pharaoh Sanders geïnspireerde free-jazzstijl. Na de komst van Janis Joplin zou het gezelschap snel evolueren naar een toegankelijkere stijl, vooral bevrucht door blues en psychedelische rock. Tot dan toe had Joplin vooral folk met een countryrandje gezongen, maar nu ze, met een stevige rockband in de rug, in vrij grote zalen optrad, drong een nieuwe aanpak zich op. Ze ging luider en rauwer zingen en bewoog zich als een ongeleid projectiel over het podium. ‘Het leek alsof ik explodeerde’, zei ze.

Big Brother wilde de essentie de blues bewaren zonder in purisme te vervallen of aan de kracht van het genre afbreuk te doen. Janis Joplin had een imposant stembereik en was één en al emotie: schreeuwerig en intens, maar altijd authentiek. Vaak leek het alsof ze uit de songs die ze bracht iedere gram betekenis wilde persen. Ook haar vermogen tot improvisatie was uniek, zoals ze bewees met een standard als Summertime.

Tijdens de Summer of Love van 1967 was San Francisco het centrum van de tegencultuur, met bands als The Grateful Dead en Jefferson Airplane. Toen Big Brother and the Holding Company geprogrammeerd werden op het popfestival van Monterey, waar Jimi Hendrix en Otis Redding de grote blikvangers waren, stond niets Janis Joplins grote doorbraak meer in de weg. Pers en publiek reageerden zo extatisch op haar bedwelmende podiumpresence dat Big Brother de volgende dag nog een tweede set mocht spelen. Joplin was duidelijk uit heel ander hout gesneden dan vrouwelijke sterren als Mama Cass of Grace Slick: ze gooide haar hele lichaam in de strijd en zong met overgave. Haar betrokkenheid was totaal.

De artieste, die zich spiegelde aan de energieke Stax-sound van Otis Redding, vierde in Monterey de overgang van koffiehuischanteuse naar stadiondiva. Recensenten vergeleken haar met een krachtcentrale. Waar ze die ontzagwekkende power vandaan haalde? ‘Ik deed mijn mond open en dit is wat eruit kwam’, antwoordde ze. ‘Je kunt niet iets verzinnen dat je niet voelt’.

Excentriek

Het titelloze debuut van Big Brother and the Holding Company klonk nog vrij braaf, maar opvolger Cheap Thrills werd meteen een commerciële voltreffer. De lp, met spectaculaire vertolkingen van Big Mama Thorntons Ball and Chain en van Piece of My Heart, eerder al ingeblikt door Erma Franklin, stond acht weken op nummer één in de charts, verkocht twee miljoen stuks en maakte Janis Joplin tot een begrip.

Behalve aan haar gierende stembanden dankte ze dat nieuwe sterstatus ook aan haar excentrieke imago. De zangeres tooide zich bij voorkeur met blauwe en roze veren, droeg opzichtige ringen, armbanden en met goud bestikte outfits. Ze reed rond in een met psychedelische motieven beschilderde Porsche en hield er een turbulent liefdesleven op na. Joplin was biseksueel. Haar leven was een aaneenschakeling van korte, heftige relaties (met artiesten als Bob Neuwirth en Kris Kristofferson) en onenightstands (Leonard Cohen beschrijft een ‘bedavontuurtje’ met Janis in zijn song Chelsea Hotel #2). ‘Blijkbaar ben ik niet in staat mijn gevoelens onder controle te houden’, aldus de zangeres in een interview. ‘Ik ben het slachtoffer van mijn eigen impulsen en ga soms door diepe dalen. Het zij zo. Ik wil wat me vandaag overkomt niet om zeep helpen door te veel over morgen te tobben.’

Sommigen verweten haar dat ze zwarte muzikanten imiteerde, maar dat vond ze onzin. ‘Op soul rust geen patent’, stelde ze. ‘De mythe dat soul per definitie zwart is, wordt enkel gevoed door het feit dat de meeste blanken het zich niet toestaan de dingen echt te voelen‘. Bluesman B.B. King was het volmondig met haar eens. Volgens hem zong Janis Joplin even geloofwaardig als welke Afro-Amerikaan ook.

Na een poosje begon Joplins relatie met Big Brother te verwateren. De zangeres werd rusteloos, oordeelde dat de groep alleen nog meer van hetzelfde in petto had en wilde nieuwe dingen uitproberen. Dus ging ze solo, met de hulp van The Kozmic Blues Band, die ook enkele blazers in de rangen telde. De eerste concerten met dat gezelschap werden echter lauw ontvangen. De nieuwe plaat, I Got Dem Ol’ Kozmic Blues Again, Mama!, met classics als Try, Maybe en Little Girl Blue kreeg wél lovende reacties, maar kon qua verkoop zeker niet wedijveren met Cheap Thrills.

Stoned of dronken

Tegen maart 1969 had de Janis Joplin-hype waanzinnige proporties aangenomen. Haar ster was zo hoog gerezen dat manager Albert Grossman voor haar optredens astronomische gages begon aan te rekenen. Daarmee creëerde hij verwachtingen waar de ‘rock chick’ onmogelijk aan tegemoet kon komen. Ook haar drugsconsumptie werd problematisch. In ’69 stond Joplin niet zelden stoned of dronken op het podium en spendeerde ze gemiddeld 200 dollar per dag aan heroïne.

Haar performance op Woodstock was niet te zien in de gelijknamige festivaldocumentaire, omdat Janis Joplin ontevreden was over haar prestatie. In dezelfde periode werd ze tot een boete veroordeeld omdat ze tijdens een concert in Tampa, Florida, de wetsdienaars die haar hadden gevraagd haar onrustige publiek in toom te houden, allerlei obsceniteiten naar het hoofd had geslingerd.

Nadat de Kozmic Blues Band was geïmplodeerd, presenteerde Joplin in juni 1970 in Louisville, Kentucky haar gloednieuwe Full Tilt Boogie Band. Iedereen was het erover eens: eindelijk had ze muzikanten gevonden die helemaal op haar golflengte zaten. Kort daarna keerde Janis Joplin terug naar de Jefferson High School in Port Arthur, voor een reünie van de klas waarmee ze tien jaar eerder was afgestudeerd. Het werd een zoete revanche, want de pestkoppen van weleer werkten nu in een benzinestation of droogkuis, terwijl zij zelf iedere avond 50.000 dollar verdiende.

Samen met producer Paul Rothschild, bekend van zijn werk met The Doors, en haar nieuwe band begon Joplin in de Sunset Sound studio’s in L.A. aan Pearl, de plaat die postuum zou uitgroeien tot haar succesrijkste en meest gewaardeerde werkstuk. Toen ze op de avond van 4 oktober niet kwam opdagen voor een opnamesessie, werd roadmanager John Cooke naar het Landmark Motor Hotel gestuurd, waar de zangeres logeerde. Hij trof haar levenloos aan tussen haar bed en nachtkastje. De lijkschouwer stelde naderhand vast dat een overdosis heroïne, in combinatie met overmatig alcoholgebruik, haar fataal was geworden.

360YouTube

Zelfvernietiging

Ironisch genoeg stierf Janis Joplin op het toppunt van haar carrière. Volgens intimi was ze in de weken voor haar dood bijzonder opgewekt. Ze had trouwplannen, was opgetogen over haar nieuwe langspeler en de band waarmee ze in november op tournee zou vertrekken. Haar zangpartijen klonken, in nummers als Cry Baby, Get It While You Can, A Woman Left Lonely en Move Over, zelfs genuanceerder dan ooit.

De laatste song die ze opnam was het a capella gezongen, met Bob Neuwirth geschreven Mercedes Benz. Op Pearl, de lp die drie maanden na haar overlijden verscheen en wereldwijd acht miljoen kopers vond, stond één instrumentale track die ze helaas niet meer had kunnen inzingen. Wel groeide het van Kris Kristofferson geleende Me and Bobby McGee in veel landen uit tot een nummer-éénhit. Op haar eigen verzoek werd Joplin gecremeerd. Haar as werd door een vliegtuig uitgestrooid boven de Stille Oceaan.

Volgens concertpromotor Bill Graham werd de zelfvernietigingsdrang van de zangeres veroorzaakt door haar plotse beroemdheid. ‘Ze was enorm zelfverzekerd wanneer ze op het podium stond, maar buiten de schijnwerpers was ze angstig, bedeesd en naïef. Ik denk niet dat ze ooit een manier vond om met het succes om te gaan.’

Zonder afbreuk te doen aan haar artistieke kwaliteiten, gelooft John Simon, de producer van Cheap Thrills, dat Janis Joplin voor haar seksegenoten een symbool van bevrijding en emancipatie werd, precies omdat ze geen vanzelfsprekende schoonheid was. ‘Door haar internationale populariteit bewees ze dat je er als vrouw niet per se als een supermodel hoefde uit te zien om het te kunnen maken. Zo heeft ze talloze getalenteerde zusters het zelfvertrouwen gegeven om uit hun schulp te kruipen en hun eigen weg te bewandelen.’