Eenhoorns, tuinkabouters en vogelverschrikkers: Pink Floyd en Syd Barrett, vijftig jaar later

The Piper at the Gates of Dawn, het debuut van Pink Floyd dat precies een halve eeuw geleden verscheen, wordt vandaag nog steeds als een psychedelisch meesterwerk beschouwd. Het was ook de enige lp van de groep met Syd Barrett, één van de eerste artiesten die ten prooi vielen aan de verwoestende effecten van chemische drugs.

‘Wat is de kleur van geluid?‘ Het was een vraag die tijdens de rille dagen van Pink Floyd alle discussies domineerde, toen het recreatieve gebruik van hallucinogene middelen één van de must do’s werd van de nieuwe tegencultuur. De groep was het Britse antwoord op de psychedelische revolutie die zich even eerder in San Francisco had voltrokken.

Tijdens de Summer of Love van 1967 was Pink Floyd een vaste gast op het podium van de UFO Club aan de Londense Tottenham Court Road, waar de groep het nodige opzien baarde met haar luidruchtige feedback-uitbarstingen, spectaculaire lightshow en bevreemdende projecties van vloeistofdia’s. ‘Een agressieve aanslag op de zintuigen’, zo oordeelden de meeste toeschouwers destijds.

De frontman van de band was Syd Barrett, student aan de Camberwell School of Art en een charismatische zanger-gitarist die, met zijn voorliefde voor dissonantie en belangstelling voor de mix van beeld en geluid, zijn tijd ver vooruit was. De overige leden, bassist Roger Waters, toetsenman Rick Wright en drummer Nick Mason, hadden architectuur gestudeerd en maakten er een punt van ingrediënten uit free-jazz en avant-garde in een rockcontext te integreren. Barrett was echter ook een Beatlesfan met een bijzondere gave voor catchy melodieën. Een van zijn grote ambities was een optreden versieren in het tv-programma Top of the Pops.

Aanvankelijk maakte Pink Floyd deel uit van de Britse R&B-scene. De bandnaam berustte trouwens op een combinatie van Syd Barretts favoriete bluesartiesten: Pink Anderson en Floyd Council. Maar naarmate de geluidsexperimenten en lange improvisaties in aantal toenamen, ging het gezelschap steeds nadrukkelijker een eigen koers varen.

Met hun eerste singles groeiden de heren prompt uit tot de nieuwe smaakmakers van de Britse middenklasse. Arnold Layne, over een travestiet, en See Emily Play werden tot de beste (art)popsingles van 1967 gerekend en vormden de eerste tastbare bewijzen van Syd Barretts genie. De nummers klonken tegelijk gebald en bevreemdend en gaven aan dat undergroundmuziek niet per definitie ontoegankelijk hoefde te zijn.

Visionair

Zij die Pink Floyd al live hadden meegemaakt, beschuldigden de groep van uitverkoop, maar eigenlijk vormden die commerciële singles slechts een opstapje naar haar eerste langspeler, het excentrieke The Piper at the Gates of Dawn. De plaat werd ingeblikt in de Abbey Road studio’s waar The Fab Four op dat moment de laatste hand legden aan Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band. Sinds 5 augustus ’67, de dag van zijn release, geldt het debuut van Pink Floyd als een mijlpaal: critici noemen het één van de beste psychedelische langspelers en één van de beste debuten aller tijden.

Van de weeromstuit werden aan Syd Barrett visionaire kwaliteiten toegedicht. Zijn hyperkinetische gitaarstijl, vol onverwachte erupties, en zijn slide-techniek, waarvoor hij een aansteker gebruikte, klonken even origineel als avontuurlijk en even speels als beangstigend.

Als auteur van bijna alle songs drukte Barrett, veel méér dan de anderen, zijn stempel op het groepsgeluid. Hij bedacht meteen ook de titel van de lp: The Piper at the Gates of Dawn verwees naar een hoofdstuk uit Kenneth Grahams The Wind in the Willows, het favoriete kinderboek van de zanger.

De songteksten bulkten van de oer-Britse humor en waren schatplichtig aan het literaire werk van Lewis Carroll en Hilaire Belloc. Syd Barrett bediende zich bij voorkeur van nonsensicale verzen en een stream-of-consciousnesstechniek die hem toelieten tegelijk vaag en suggestief uit de hoek te komen. De – vaak kinderlijke – liedjes uit Pink Floyds langspeeldebuut handelden onder meer over katten, zilveren schoenen, eenhoorns, muizen, fietsen, tuinkabouters, vogelverschrikkers en de I-Ching. Af en toe ging het ook over een ruimtereis, maar dan was die vooral een metafoor voor psychedelische ervaringen, veroorzaakt door het gebruik van lsd.

Nachtmerries

Barrett harmonieerde in vocaal opzicht regelmatig met Rick Wright, de man die de nummers, middels zijn inventieve en dissonante toetsenwerk, tegelijk van een dromerige en dreigende sfeer voorzag. De frontman zelf was op een innovatieve manier in de weer met verknipte tapes en echokamers en voelde zich net zo op zijn gemak in beknopte popliedjes, type Lucifer Sam of Bike, als in experimentele en uitgesponnen instrumentale freak-outs.

Het beste voor beeld van dat laatste Interstellar Overdrive, een van de eerste noisy composities waarvoor de term ‘spacerock’ werd bedacht. Volgens sommigen vormde dit nummer de kiem voor wat zou uitgroeien tot de Canterbury Scene (met Soft Machine als voornaamste exponent) en de latere Krautrockbeweging.

In de manier waarop hij poëtische, pastorale en filosofische thema’s met elkaar verbond, streefde Roger Keith Barrett, zoals Syd volledig heette, consequent naar eenvoud. The Piper at the Gates of Dawn, volgens verstokte fans bij voorkeur te beluisteren in mono, belichtte twee tegengestelde kanten van de hallucinogene belevenis. Enerzijds was er het geestverruimende aspect dat alles meer kleur, reliëf en diepgang gaf, anderzijds was er het risico op mentale stoornissen die op termijn zelfs tot krankzinnigheid konden leiden.

Live speelde Pink Floyd tegen een oorverdovend volume en in dat opzicht vertoonde het kwartet veel meer gelijkenissen met een grimmig gezelschap als The Velvet Underground dan met bands uit de toenmalige hippiescene. Syd Barrett exploreerde zijn eigen nachtmerries. Daarbij koppelde hij het grillige aan het frivole, het emotionele aan het afstandelijke.

Astronomy Domine was het resultaat van één lange jamsessie; het in echo gedrenkte Matilda Mother was voorzien van een gitaarlijn die bedacht leek voor een stel slangenbezweerders en ook het bucolische Flaming was doorspekt met allerlei bevreemdende geluidseffecten. Het hilarische The Gnome en het op een meesterlijke orgelriff gebouwde The Scarecrow waren dan weer producten van een kinderlijke verbeelding.

Bike, een avant-folknummer met rare tempowisselingen, baadt in onschuld, maar verraadt tegelijk onderhuidse waanzin. En dan hebben we het nog niet eens over absurdistische uitspattingen als Pow R. Toc H of Take Up Thy Stethoscope and Walk gehad.

Psychotische bubbel

Kort na de release van The Piper at the Gates of Dawn bleek er iets ernstigs mis te zijn met Barrett. Zijn experimenten met chemische drugs hadden een verstorend effect op zijn gedrag. ‘Wat we toen nog niet wisten, was dat Syd geestelijke kenmerken vertoonde die we vandaag met schizofrenie zouden associëren’, vertelt Roger Waters. ‘Hij hoorde stemmen en had het steeds moeilijker tegemoet te komen aan de verwachtingen van de maatschappij.’

‘Hij leefde in zijn eigen psychotische bubbel. Lsd deed hem dan ook geen goed. Het maakte zijn gedrag volkomen onvoorspelbaar, waardoor hij tijdens tournees nauwelijks meer te handhaven viel. Soms was hij zo ver heen dat hij een uur lang steeds dezelfde noot aanhield.

‘Om de schade enigszins te beperken, namen we een reserve-gitarist op sleeptouw. David Gilmour was een oude schoolmakker van Syd. Samen hadden ze zelfs ooit nog als folkduo door Europa getoerd. Maar na zijn zoveelste overdosis zat er niets anders meer op dan Barrett uit de groep te zetten. Hij was een ongeleid projectiel geworden en zijn geestelijke conditie verslechterde zienderogen. Hij was ieder gevoel voor tijd en ruimte kwijt.’

‘Syd had geen idee van hoe hij met roem moest omgaan’, zegt zijn zus Rosemary. ‘Hij oogde wel als een popster, maar zelf zocht hij de aandacht niet op. Eigenlijk was hij een beeldend kunstenaar die haast per ongeluk in de muziek verzeild was geraakt. Hij genoot ervan zo lang het duurde, maar het was niet zijn grote passie.’

Vanaf de lp A Saucerful of Secrets uit ’68 werd Barrett definitief vervangen door David Gilmour, wiens economische, ruimtelijke en filmische speelstijl enorm afweek van die van zijn voorganger. Het was in die nieuwe bezetting dat Pink Floyd tot één van de allergrootste rockbands van de jaren 1970 zou uitgroeien.

Waters en Gilmour hielpen hun oude makker nog met het maken van twee soloplaten, The Madcap Laughs en Barrett, maar de communicatie verliep uiterst moeizaam. Vaak kwam Syd Barrett niet eens opdagen voor de opnamesessies, hij droeg nauwelijks creatieve ideeën aan en volgens insiders slaagde hij er zelfs niet in tweemaal na elkaar hetzelfde nummer te spelen.

Kluizenaarsbestaan

In ’74 zei hij de muziekwereld voorgoed vaarwel en trok hij zich terug in het huis van zijn moeder in Cambridge. Daar leidde hij een kluizenaarsbestaan en hield hij zich nog uitsluitend bezig met tekenen, schilderen, fotograferen en tuinieren. Aan sociale interactie had hij blijkbaar geen behoefte. Zijn enige contacten met de buitenwereld verliepen via zijn zus.

Rosemary ontkent dat Barrett ooit in behandeling was voor zijn vermeende geestesziekte. Wél leed hij aan asperger, diabetes en obesitas en op 7 juli zou hij, amper zestig, overlijden aan pancreaskanker.

Syd Barrett mag dan de geschiedenis ingaan als een tragische figuur, door zijn toedoen bevatte het debuut van Pink Floyd zo goed als alle ingrediënten die het kwartet later zo populair zouden maken. Zijn schaduw bleef overigens nog jaren over de groep hangen. Barrett vormde de inspiratiebron voor songs als Brain Damage uit de kaskraker Dark Side of the Moon (’73) en Shine On You Crazy Diamond uit Wish You Were Here (’75). Ook zijn invloed op de generaties die na hem kwamen, van David Bowie tot The Jesus & Mary Chain, van XTC tot Robyn Hitchcock en van Slowdive tot Blur, is uitgebreid gedocumenteerd. Hij was zelfs het voorwerp van een song van Television Personalities: de fraaie ode I Know Where Syd Barrett Lives.

‘Zijn carrière was onwaarschijnlijk kort, maar hij raakte méér mensen dan hij zelf ooit heeft beseft’, verklaarde David Gilmour toen Syd Barrett zijn laatste adem had uitgeblazen. Na een zoveelste herbeluistering van The Piper at the Gates of Dawn kunnen we die uitspraak alleen maar beamen.