Bowies ‘Blackstar’ revisited: De kroniek van een aangekondigde dood

Hadden we David Bowies overlijden kunnen zien aankomen? Zijn jongste cd ‘Blackstar’ zit in ieder geval vol expliciete verwijzingen naar ’s mans nakende einde – dat wordt bij iedere herbeluistering duidelijker. ‘De plaat was Bowies afscheidscadeau aan zijn fans’, zegt producer Tony Visconti.

“Dying is an art. Like everything else, I do it exceptionally well”, schreef Sylvia Plath ooit in haar gedicht ‘Lady Lazarus’. Het had over David Bowie kunnen gaan. Want ook hij transformeerde zijn overlijdensproces in een kunstwerk, weten we nu. De artiest wist het voor de buitenwereld goed verborgen te houden, maar hij vocht al achttien maanden tegen kanker. Precies de periode dus waarin hij de songs, die op zijn pasverschenen cd ‘Blackstar’ prijken, schreef en opnam.

Wellicht wist Bowie dat hij terminaal was en dat zijn achtentwintigste langspeler zijn laatste boodschap aan de wereld zou worden. Het is dus een vreemde speling van het lot dat hij de verschijningsdatum, op zijn 69^ste verjaardag, slechts met twee dagen heeft overleefd. Het heeft geen haar gescheeld, of er was sprake geweest van een postume release.

Achteraf bekeken vielen er de voorbije weken en maanden al een hoop signalen op te vangen, waarvan de volledige draagwijdte en betekenis pas nu tot ons doordringt. Zo was er David Bowies aankondiging dat hij beslist niet zou gaan toeren. Er was de vaststelling dat de zanger alle interviews ter promotie van zijn nieuwe cd aan producer Tony Visconti en saxofonist Donny McCaslin overliet.

Niemand die zich daar aanvankelijk vragen bij stelde: tenslotte had Bowie niets meer te bewijzen. En wie zou hem kwalijk nemen dat hij het, de pensioengerechtigde leeftijd voorbij, wat rustiger aan wilde doen? Mocht het geen klein mirakel heten dat de man in 2013, na tien jaar stilte, plots een overtuigende comeback maakte met ‘The Next Day’? En hoorden we niet allang blij te zijn dat Bowie, nog geen twee jaar later, alweer met nieuw materiaal kwam aankloppen? Tenslotte had niemand daar, pakweg vijf jaar geleden, nog op durven te hopen.

Ziekenhuisbed

Dat Bowie op ‘Blackstar’ een uiterst vitale indruk maakte en op muzikaal vlak nog eens op een imposante manier de bakens verzette, leek aan te geven dat de eeuwige kameleon aan een zoveelste vruchtbare periode in zijn carrière was begonnen. “Met een nieuw auditief kleurenpalet luidt de artiest een nieuwe creatieve fase in. En daarin lijkt niets onmogelijk”, besloten we onze recensie van ‘Blackstar’. Maar eigenlijk draaide David Bowie ons gewoon een rad voor de ogen en creëerde hij de perceptie dat hij, ook al was hij stervend, nog altijd een toekomst had. “I’m dying to push their backs against the grain / And fool them again and again / I’m trying to”, bekende hij in ‘Dollar Days’. Het lukte: behalve enkele intimi had niemand iets in de gaten.

Toch is het geen toeval dat een groot deel van de video bij de single ‘Lazarus’ zich in een ziekenhuisbed afspeelt. Of dat de off-Broadway-musical die in New York nog loopt tot 23 januari, werd genoemd naar een bijbelfiguur die erin slaagde uit de doden op te staan. Want zoals regisseur Ivo Van Hove vanochtend vertelde in een radio-interview: “David Bowie wilde niet sterven, hij vocht als een leeuw om te overleven.”

Onze review van ‘Blackstar’ schreven we na twee beluisteringen op het kantoor van de platenmaatschappij: te weinig om de plaat al in al haar gelaagdheden te kunnen doorgronden. Toch maakte het werkstuk, ook bij een eerste kennismaking, al een behoorlijk donkere indruk. “Look up here, I’m in heaven / I’ve got scars that can’t be seen”, luidden de openingsregels van ‘Lazarus’. Persoonlijker en openhartiger hadden we Bowie nog nooit eerder gehoord. En nu we ‘Blackstar’ effectief in huis hebben en de gelegenheid hebben gehad de teksten helemaal te laten doordringen, weten we het zeker: het is de kroniek van een aangekondigde dood. De uitgedoofde ster uit de titel, met zijn bijklank van ijzige kou en duisternis, is David Bowie zelf, zijn licht geofferd aan de kanker die uiteindelijk te sterk voor hem zou blijken.

Levende mummie

Ook de andere songs op de plaat zitten vol verwijzingen naar ziekte en dood. In de titelsong heeft Bowie het over “the day of execution”. En er valt nog méér te citeren: “Something happened on the day he died / Spirit rose a meter and stepped aside / Somebody else took his place and bravely cried / I’m a blackstar”. In ‘Sue (Or in A Season of Crime)’, in wezen een luguber moordverhaal, treffen we nóg zo’n schijnbaar achteloze maar veelzeggende mededeling aan: “The clinic called / The X-ray’s fine”. Elders verwijst de zanger dan weer naar pijnstillers. Het proces van ups en downs, die slepende ziektes wel vaker kenmerkt, is ook Bowie niet bespaard gebleven. In ‘Dollar Days’ werd de Britse New Yorker er zich van bewust dat hij zijn geboortegrond vermoedelijk niet meer terug zou zien: “If I never see the English evergreens I’m running to / It’s nothing to me.”

In ‘Lazarus’ hoopt hij, misschien tegen beter weten in, op een vorm van reïncarnatie: “This way or no way, you know I’ll be free / Just like that bluebird”, croont hij. Liever een blauwe lijster worden, dan voorgoed van de aardbol te verdwijnen. Maar tegenover die drang naar escapisme, staat David Bowies realiteitsbesef. In de twee tot dusver vrijgegeven video’s uit ‘Blackstar’ figureert hij als een levende mummie, met zwarte knopen op de plek waar je zijn ogen verwacht.

In ‘Everything Away’, het elegische slotnummer van zijn jongste plaat, richt de zanger zich rechtstreeks tot zijn familie, vrienden en fans met wat je alleen maar als een afscheidsboodschap kunt zien: “This is all I ever meant / That’s the message that I sent / I can’t give everything away”. Die laatste zin heeft een dubbele betekenis: “Ik kan jullie echt niet vertellen hoe slecht het met me gaat, alles zit vervat in deze songs” en “als artiest heb ik alles gegeven wat ik te geven had, ik zie nu de bodem van het vat”.

Enkele weken geleden werd, naar aanleiding van ‘Blackstar’ nog gediscussieerd over het feit dat er geen evidente singles op de plaat stonden en dat David Bowie met zoveel lange nummers recht tegen alle huidige radioformats in ging. Tja, een echte kunstenaar laat zich niet ringeloren. Maar wat meer is: de plaat neemt de vorm aan van zijn -indrukwekkende- artistieke testament. En op een testament valt niet te beknibbelen.