20 jaar ‘The Slim Shady LP’: het verhaal achter het schizofrene meesterwerk van Eminem

Met zijn controversiële The Slim Shady LP, dit weekend twintig jaar oud, werkte Eminem zich op van marginale undergroundfiguur tot de grootste ster uit het rapmilieu. Maar het iconische album kwam met een handleiding: ‘Don’t even listen to Slim, yo, he’s bad for you’.

‘Brain damage, ever since the day I was born’, rapt Eminem op Brain Damage, het vierde nummer van The Slim Shady LP. De regel verwijst naar het pak slaag dat hij als negenjarige op de speelplaats krijgt, zo hard dat hij er een hersenbloeding aan overhoudt en dagen in coma ligt.

Het is een van de vele dieptepunten in de jeugd van Marshall Mathers, zoals Eminem echt heet. Hij groeit op in een armoedige, door criminaliteit geteisterde buurt in Detroit: vader onbekend, moeder werkloos en aan de neurotische kant. Wanneer Mathers op zijn veertiende begint te rappen, als magere blanke knaap, nemen zijn vrienden hem niet serieus, omdat ze hiphop niet bij zijn huidskleur vinden passen.

Zijn debuutplaat Infinite, die in 1996 verschijnt, flopt grandioos. Op dat moment zijn Eminems eruditie en verbale trefzekerheid nochtans al manifest, maar hij is nog iets te schatplichtig aan illustere rappers als Nas om een blijvende indruk na te laten. Dat hij nauwelijks drie jaar later een van de succesrijkste langspelers van net vóór de eeuwwisseling zal afleveren, is op dat moment nauwelijks denkbaar, laat staat dat een blad als Rolling Stone hem tot ‘King of Hip Hop’ zal kronen.

Ongeleid projectiel

In de aanloop naar The Slim Shady LP heeft Eminem, getrouwd en vader van de op dat moment vierjarige Hailie, er de grootste moeite mee de eindjes aan elkaar te knopen. Hij sukkelt van de ene luizige baan in de andere, worstelt met een drugs- en alcoholverslaving en onderneemt op zijn 25^ste een eerste zelfmoordpoging. Zijn frustraties stapelen zich op en tijdens een korte periode als lid van rapcollectief The Outsidaz worden zijn rhymes almaar venijniger en agressiever.

De kentering komt er als hij zijn gestoorde alter ego Slim Shady bedenkt: tegelijk ongeleid projectiel en fictieve antiheld. Het personage laat hem toe zijn gewelddadigste fantasieën te ventileren en wordt zijn spreekbuis vanaf de Slim Shady EP. De plaat steunt op een ijzersterk concept, geeft blijk van ambitie en een eigen smoel. Eminem, een scherpzinnige taalvirtuoos, komt gevat en geestig uit de hoek, maar hanteert tegelijk woorden alsof het zwaarden zijn. Hij jent, provoceert, beledigt en ontwricht. De rapper kent geen taboes: hij spaart niets of niemand en lijkt zowaar over tien opgestoken middenvingers te beschikken. Het hoeft dus niet te verbazen dat hij Just Don’t Give A Fuck tot zijn lijflied bombardeert.

De tape, tien tracks lang, belandt uiteindelijk bij Interscope. Platenbaas Jimmy Iovine brengt Eminem onder de aandacht van Dr Dre, wiens Aftermath-label al een poosje op de rand van het faillissement balanceert. De rapper, bekend van zijn werk met N.W.A, maar ook als producer en grondlegger van de G-funk, is zwaar onder de indruk en ziet in Eminem – terecht, blijkt later – de potentiële redder van zijn bedrijfje. Samen met de Bass Brothers helpt hij hem zijn ep te herwerken en uit te breiden tot The Slim Shady LP. De plaat verschijnt op 23 februari 1999 en slaat in als een bom. Een week na de release komt ze binnen op de tweede plaats in de Billboard-charts: een nieuwe superster is geboren.

Smakeloos

Eminems debuut bij een grote platenmaatschappij groeit uit tot een goudader, maar stuit met zijn groteske oneliners, grafisch beschreven geweldscènes en vele verwijzingen naar druggebruik en seksuele uitspattingen op veel verontwaardiging bij de goegemeente. ‘Wanna see me stick nine inch nails through each one of my eyelids?’, vraagt Em stoer in My Name Is. Om er meteen aan toe te voegen: ‘I can’t figure out which Spice Girl I want to impregnate’.

Ouders, leraren, LGBT-activisten, politici: allemaal vallen ze over zijn ‘smakeloze, tot zedenverwildering aanzettende’ nummers. Eminem, die zich achter Slim Shady verschuilt en in zijn teksten ook zichzelf niet spaart, is een volbloed satiricus en de nachtmerrie van iedereen in de VS die zich als conservatief, burgerlijk of politiek correct beschouwt. Dat de rapper verdeeldheid zaait, valt niet te ontkennen. De een ziet in zijn woede en haatretoriek een gevaar voor de jeugd, de ander beschuldigt hem van vrouwenhaat en homofobie.

‘In een tijd waar het geweld tegen gays almaar toeneemt, voedt Eminem het klimaat van vooroordelen en intolerantie tegenover een hele gemeenschap’, vinden tegenstanders. Zij vrezen dat de fans van de rapper makkelijk te beïnvloeden pubers zijn, die zijn gedrag en ideeën kritiekloos zullen imiteren.

Maar zijn plaat is niet voor jonge tieners bedoeld, verdedigt Eminem zich. ‘Er zit een waarschuwingssticker op de hoes. Je kan mijn cd dus enkel kopen als je achttien bent. Goed, ik besef wel dat de kids manieren zullen vinden om The Slim Shady LP in huis te halen, maar hey, ik ben geen rolmodel. En ik heb nooit de pretentie gehad het te willen worden.’ In één van zijn teksten geeft hij overigens aan dat je zijn woorden niet al te letterlijk mag nemen: ‘All the shit I say / I just make it up to make you mad’. Missie geslaagd, zoveel is duidelijk.

Eén van de tracks die het meest choqueren, is 97′ Bonnie & Clyde. De ik-figuur in het nummer legt, gebruik makend van kindvriendelijke eufemismen, aan zijn kirrende kleuterdochter uit dat hij haar moeder, die in de koffer van de auto ligt, heeft vermoord en op het punt staat haar lijk in het water te dumpen. Eminems taalgebruik is doorspekt met zwarte humor – ‘Mama said she wants to show how far she can float’ -, maar het gruwelaspect van de situatie is dermate overdreven, zelfs cartoonesk, dat je het eigenlijk onmogelijk ernstig kunt nemen.

Gemediatiseerde schandalen

Alleen: Ems ironie wordt blijkbaar niet begrepen. Voor velen is het niet duidelijk waar Marshall Mathers ophoudt en Slim Shady begint. Wat is werkelijkheid? Wat is verbeelding? Eminem houdt de grenzen bewust vaag: in zijn universum zijn de dingen zelden wat ze lijken. Zijn ’s mans dochter Hailie, zijn vrouw Kim, zijn moeder Debbie – de rapper gebruikt hun echte namen op de plaat – waarachtig of verzonnen? Is Eminem als privé-persoon de nihilistische hoofdfiguur uit zijn werk? Of bedient hij zich van een onbetrouwbare verteller, een procedé waar in literaire kringen al lang niemand meer van opkijkt?

Sommige onderdelen van de songs zijn duidelijk autobiografisch en verwijzen naar een getroebleerde jeugd. Maar doorgaans beschrijft (of parodieert) Eminem gewoon wat hij ziet: een meisje dat sterft nadat ze tijdens een rave een overdosis hallucinogene paddenstoelen heeft ingenomen (My Fault); een man die zich dagelijks uitslooft voor een hongerloon en door de armoede dermate gefrustreerd geraakt dat zijn stoppen doorslaan (Rock Bottom). In het hilarische Guilty Conscience, waarin de ene gewelduitbarsting de andere opvolgt, hoor je meerdere stemmen door elkaar, zodat je als luisteraar tegelijk met morele dilemma’s en een opspelend geweten wordt geconfronteerd. Tussendoor rapt Eminem letterlijk: ‘Don’t even listen to Slim, yo, he’s bad for you’.

Zeker, soms neemt de blonde hiphopper een loopje met de waarheid. Maar is het niet eigen aan kunstenaars dat ze, ten behoeve van hun werk, flagrant mogen liegen? In My Name Is beweert Eminem/Slim Shady: ‘Ninety-nine percent of my life I was lied to / I just found out my mum does more dope than I do’. Zijn moeder, Deborah Mather-Briggs, kan er niet om lachen. In september ’99 spant ze een rechtszaak tegen haar zoon aan en eist ze een schadevergoeding van zeven miljoen dollar. Eminem zal overigens nog vaker in het brandpunt van gemediatiseerde schandalen terechtkomen. De FBI probeert hem monddood te maken en de Canadese autoriteiten trachten een concert in Toronto te verbieden.

Allemaal tevergeefs, want Eminem maakt gebruik van zijn recht op vrije meningsuiting. Zijn verdedigers voeren aan dat hij op The Slim Shady LP de ongeschoolde en onzichtbare lower class in de VS een stem heeft gegeven. Zeker, zijn raps variëren van hysterisch tot sadistisch, maar tegelijk zijn ze het product van een maatschappij waarin kansarmen uit gebroken gezinnen al worden afgeschreven nog voor ze hun adolescentie hebben bereikt. De Amerikaanse moraalridders kijken duidelijk niet graag in de spiegel die Eminem hen voorhoudt. Op zijn volgende langspeler, The Marshall Mathers LP, waarschuwt de rapper dat ‘There’s a million of us just like me’. Wellicht verklaart dat waarom hij het tot volksheld schopt en zoveel platen verkoopt. Maar de bijverschijnselen van faam en rijkdom beschouwt Eminem beslist niet altijd als een cadeau. ‘I’m so sick and tired of being admired / That I wish I’d just die or get fired’, klinkt het in The Way I Am.

Wat de artiest frustreert, is dat schrijvers of cineasten blijkbaar méér artistieke vrijheid genieten dan rappers. ‘Waarom zien de mensen niet dat platen net als films kunnen zijn?’, verzucht hij meer dan eens. Ems humor is inderdaad vergelijkbaar met die uit Pulp Fiction of de animatieserie South Park. En ook al is die behoorlijk over the top, niemand verwart, pakweg, Quentin Tarantino met de inhoud van zijn films. Niemand noemt Brett Easton Ellis amoreel omdat hij in zijn extreem gewelddadige roman American Psycho de seriemoordenaar Patrick Bateman opvoert. Door Eminem systematisch te verguizen of te demoniseren wegens de verontrustende teneur van zijn rhymes en zijn tot onbehagen stemmende inzichten, ontzegt men hem in feite iedere artistieke vrijheid. Wat hem dan weer sarcastisch doet concluderen: ‘I am whatever you say I am’.

Hoe dan ook: twintig jaar later is Eminem nog altijd populair, wat aangeeft dat zijn originaliteit en vakmanschap alle controverse hebben overleefd. Voor zij die traag zijn van begrip, legt Eminem één en ander nog eens uit in Criminal, de afsluiter van The Marshall Mathers LP: ‘A lot of people think that what I talk about on a record / That I actually do in real life or that I believe in it / Or if I say that I wanna kill somebody / That I’m actually gonna do it / Well, shit, if you believe that, then I’ll kill you’.

We zeiden het al: Eminem zit nooit om een grapje verlegen.