Van backingbimbo tot gerespecteerd songschrijfster, van poppemie tot popdiva, van Heilige Maagd tot hoer: de vrouwelijke rockartiest heeft een lange weg afgelegd, waarvan een groot stuk alleen maar om ernstig te worden genomen. Van Joni, Patti en Chrissie over Debbie, Siouxsie en Shirley tot Polly, Amy en Lily: het verhaal van de meisjes in de muziek.

Ooit was het heel simpel. Een vrouw was iets dat bezongen werd, een onaantastbaar wezen dat op een voetstuk werd geplaatst, een sfinx waarvan het raadsel diende te worden opgelost. Maar over legendarische muzes als Layla, Angie en Roxanne zullen we het hier niet hebben, wel over de vrouw die op een dag van haar voetstuk afdaalde om de wereld haar muziek te schenken.

Om de zoveel tijd maken rockjournalisten gewag van een ‘nieuwe golf’ vrouwelijke artiesten. Altijd welkom, zo’n nieuwe golf, want iedereen is het erover eens: ze zijn met te weinig, de meisjes in de muziek. En dan hebben we het niet over zangeressen, want daar zijn er ruimschoots genoeg van, van Aretha over Dusty tot Mariah. Nee, van een nieuwe golf spreekt men pas als er sprake is van iets meer dan een stel stembanden met een vrouwenlichaam rond.

Er is allereerst de Muzikante. ‘Het summum voor een vrouw is geïnterviewd worden door een blad als Musician. Er gaat een zekere autoriteit uit van vragen als ‘wat voor snaren gebruik je?’ zei Courtney Love in een van de eerste interviews met haar noisecombo Hole. Ironisch genoeg was en is Love allerminst een begenadigd gitarist. Maar haar uitspraak is tekenend voor het gevecht om credibility dat vrouwen in de muziek leveren, of denken dat ze moeten leveren. ‘Als jong meisje heb ik gitaar leren spelen op platen van Black Sabbath’, aldus de ondertussen zevenenveertigjarige Joan Jett. Haar handen waren te klein om gitaar te kunnen spelen zoals de jongens, en de simpele riffs van Tony Iommi, die bij een ongeluk twee vingers was kwijtgeraakt, kon ze net aan. Een instrument, en dan bij voorkeur de gitaar, kunnen spelen zoals de mannen, het lijkt erop dat dat één van de criteria is om als vrouwelijke artiest serieus genomen te worden.

Vrouw schrijft song

Helemaal gerespecteerd wordt de Singer-Songschrijfster. Songwriter Carole King pende jarenlang songs voor anderen – o.m. The Crystals en The Shirelles – in de Brill Building, toen ze in 1971 Tapestry uitbracht mocht ze ook ‘singer’ op haar visitekaartje zetten en schonk ze de wereld een standaardwerk in het genre. Linda Perry ging omgekeerd te werk. Begin jaren 90 scoorde ze met Four Non Blondes de hit What’s Up, vandaag kloppen Courtney Love, Pink en Christina Aguilera aan bij haar om songs. Iedereen, van Tori Amos tot Katie Melua citeert Roberta Joan Anderson oftewel Joni Mitchell: ongeëvenaard als gitariste, zangeres en tekstschrijfster. Terzijde: duo’s à la Lennon & McCartney, Jagger & Richards en Page & Plant vind je niet bij de vrouwen. Zou het cliché van de eeuwige concurrentiestrijd het maatjesschap in de weg zitten?

Een categorie apart is die van Het Icoon. Een rockster waarvan de beeltenis schoolagenda’s en slaapkamers. siert en waarvan memorabilia jaren later voor veel geld worden verhandeld. Wie de jaren 70 zegt, zegt Lou Reed, Iggy, Bowie en Debbie Harry. De gothkids die vandaag in T-shirts van My Chemical Romance en Marilyn Manson gehuld gaan, hebben hun ravenzwarte look te danken aan Siouxsie Sioux. En de beeltenis van Madonna-in-haar-blote-navel is even tekenend voor de jaren 80 als het portret van Reagan of Thatcher.

Het lijkt erop dat wie als vrouw een icoon wil worden, moet uitpakken met haar seksualiteit. Want Bonnie Raitt is een alom gerespecteerde zangeres-gitariste, en ook wel songschrijver, maar geen postermateriaal. Het omgekeerde lijkt ook te gelden: wil je als muzikante of songschrijfster gerespecteerd worden, speel dan je vrouwelijkheid niet uit. Denk maar aan het androgyne imago van Chrissie Hynde, Joan Jett en Patti Smith, of de fragiele verschijningen van Joni Mitchell en Cat Power. Is pop de speeltuin van de meisjes, waar dartelen toegelaten is en lichtvoetigheid de norm is, en blijft rock het harde rugbyveld van de jongens? Is ook de muziekwereld doordrongen van de clichématige, maar schijnbaar onuitroeibare tweeverdeling Heilige Maagd-hoer, serieus-sexy, Inge Vervotte-Freya Van den Bossche? Van Tammy’s Stand By Your Man tot Missy’s (I Don’t Want No) One-Minute Man: wat volgt, is een subjectief en onvolledig overzicht van het parcours dat vrouwen de voorbije 40 jaar hebben afgelegd in de muziek.

Seks, drugs & slachtofferrol

De jaren 60. De meisjes uit de Motownstal moesten van grote baas Berry Gordy behalve zang- ook etiquettelessen nemen, countrydiva’s kregen klappen van hun aan drank verslaafde echtgenoten, Tina van Ike Turner, en de Beatles van Yoko Ono. In een weemoedige bui leggen soixante-huitards weleens een plaatje op van Joan Baez of Buffy Sainte-Marie; van Grace Slick van Jefferson Airplane weten kenners dat ze het aandurfde de Hell’s Angels op Altamont tot kalmte aan te manen, maar de enige vrouw die de jaren 60 – figuurlijk dan – overleefde, was Janis Joplin. In het rock-‘n-rollpantheon zetelt ze naast Jimi Hendrix en Jim Morrison. De figuur van Joplin spreekt tot vandaag tot de verbeelding – zie maar naar Pink en Anouk – maar dat is niet alleen om haar muziek. Er is namelijk ook de tragiek: Janis Joplin was een lelijk eendje dat van huis weggelopen was om zich aan het mannenclubje van de jaren 60 te conformeren, en aldus het adagium sex, drugs & rock-‘n-roll diende na te leven tot ze erbij neerviel. Janis was heldin, maar ook slachtoffer. Niet goed.

De jaren 70 waren hoopgevend. Stevie Nicks en Christine McVie maakten van hun privéleven een puinhoop maar van Fleetwood Mac een wereldgroep; Chrissie Hynde toonde dat je moeder kon zijn én gitaarheldin; de zeventienjarige Kate Bush schotelde meisjes een bevreemdende droomwereld voor van vliegers en Emily Brontëpersonages, en onderweg toonden Suzi Quatro en Joan Jett hoe je als vrouw moet rocken. Let wel: The Runaways, het tienermeisjesgitaargroepje waarmee Jett doorbrak, was het hersenspinsel van de excentrieke impresario Kim Fowley, voor alle duidelijkheid een man.

De punk bevrijdde de muziek, maar wat heeft ze gedaan voor de vrouw in de muziek? De voormalige Playboybunny Debbie Harry gaf de New Yorkse punkscene een lustobject en de popgeschiedenis de coolste frontvrouw ooit. Oerkracht Patti Smith overleefde alle stormen. Er was ook het cultfenomeen Wendy O. Williams, een getormenteerd personage dat met haar Plasmatics rockshows annex SM-performances gaf. Williams, ondertussen dierenrechtenactiviste, pleegde enkele jaren geleden zelfmoord. Ook excentriek, én nog steeds alive & kicking ergens in Zuid-Frankrijk: Siouxsie Sioux van Siouxsie & The Banshees. Op haar vijftigste loopt ze nog steeds rond als de bruid van Dracula en zit ze niet verlegen om een blasfemische uitspraak: ‘Toen we met de Banshees This Wheel’s On Fire coverden, dacht ik dat het een song was van Julie Driscoll. Groot was mijn afschuw toen ik ontdekte dat het een Dylansong was. Ik zeg niet dat ik hem haat, maar hij is niet het soort man die ik zou uitnodigen op een feestje.’ Les: excentriekelingen komen met alles weg.

Pausje pesten

De popsuccesformule van de jaren 80 was het man-vrouwduo. Schimmige niet-fotogenieke mannelijke producers/songschrijvers schoven een charismatische zangeres naar voren als boegbeeld. Er waren Eurythmics oftewel Dave Stewart en Annie Lennox – half Siouxsie Sioux, half Dusty Springfield, een safe idool voor de yuppiegeneratie – en Yazoo oftewel Vince Clarke en Alison Moyet. De jaren 80 was ook het decennium van de Popzangeres. Sade, Carmel en Lisa Stansfield behoorden tot de neojazzschool, plastic pop kwam uit de hitfabriek Stock, Aitken & Waterman, met Mel & Kim en de uit Neighbours geplukte Kylie Minogue. Serieus singersongwriterwerk kregen we van Suzanne Vega en Tracy Chapman en Tanita Tikaram. Bij de popzangeressen was – de dellerige Italiaanse Sabrina en Princestoeipoezen Vanity en Appolonia 6 even buiten beschouwing gelaten – een Marlene Dietrichachtige onderkoeldheid en vogue, hun serieuze tegenhangers zongen hun sociaal bewuste liedjes over kindermishandeling, discriminatie en armoede in een kuiser-dan-kuis broekpak.

Wie ook een maatpak aantrok, maar dan enkel om in haar kruis te grijpen, was het geval apart Madonna. Matig getalenteerd als zangeres, klein en gespierd als een danseres werkte Madonna Louise Veronica Ciccone zich gedurende het decennium op van derderangspopzangeresje van wegwerphits tot hét symbool van de jaren 80. Ze sloot het decennium af door in de clip van Like A Prayer een zwarte priester op de mond te kussen. Het Vaticaan schreeuwde moord en brand, en sponsor Pepsi trok zich terug uit de Blond Ambition-tournee.

Madonna poogde de jaren 90 in te gaan als sekssymbool, en de biseksuele tijdsgeest te vatten met de film Truth Or Dare, de plaat Erotica en het SM-plaatjesboek Sex. Maar Andere Tijden, Andere Normen. De vroege nineties stonden in het teken van de angry young female. Sinéad O’Connor – excentriek, maar ook fragiel – verscheurde een foto van de paus voor de camera van Saturday Night Live, alweer tot ongenoegen van het Vaticaan, maar de banvloek van de katholieke kerk over zich laten afroepen was niet wat de nieuwe generatie rockvrouwen interesseerde.

Vrouwelijke vrienden

In punkrockhoofdstad Olympia, Washington smeedden obscure vrouwengroepjes met namen als Bikini Kill en Bratmobile plannen om de wereld te veroveren mits een riot grrrl-revolutie. Het werd nooit wat met die revolutie, daarvoor was hun muziek te rommelig, maar de vroege nineties waren gouden tijden voor vrouwelijke gitaargroepen. Het waren de hoogdagen van de grunge, en terwijl de harige mannengroepen in Seattle heroïne spoten en de meest deprimerende muziek in jaren de wereld instuurden, stuurden soms harde, soms schaamteloos poppy, vrouwenbandjes de meest energieke gitaarmuziek de wereld in. Er waren Babes In Toyland en L7, Hole oftewel de-groep-rond-Courtney-Love en The Breeders oftewel de-groep-rond-Kim-en-Kelley-Deal. Kim Gordon van Sonic Youth, de enige echte intellectuele pin-up in de rock, richtte het hobbygroepje Free Kitten op met Julia Kafritz van Pussy Galore. Minder ruig werk kwam er uit de college rock-scene in Boston. De maagdelijke Juliana Hatfield verliet de Blake Babies en bouwde een redelijk succesvolle solocarrière uit, na de split van Throwing Muses ging Kristin Hersh solo en richtte Tanya Donnelly Belly op. Met de verdiensten van zijn productiewerk voor Nevermind van Nirvana stichtte producer Butch Vig samen met een stel andere producers de groep Garbage op. De tijdsgeest eiste dat ze een frontvrouw namen, en die ontdekten ze in een clipprogramma op MTV: de Schotse schone Shirley Manson, voorheen aanvoerster van het obscure groepje Angelfish. Manson was een ex-goth met een verleden van zelfmutilatie, maar ook een glamoureuze stoeipoes à la Debbie Harry met net genoeg tomboygehalte om ook bij vrouwen in de smaak te vallen.

De meest invloedrijke vrouw in de rock van de vroege jaren 90 was een schriel Brits meisje dat wél van Bob Dylan en – ook letterlijk, zou later blijken – van Nick Cave hield: Polly Jean Harvey. Met haar eerste twee platen Dry (1992) en Rid of Me (1993) zette ze ongewild de toon voor dé trend van de vroege jaren 90: die van de vrouwelijke singer-songwriter. Maar één artiest steekt met kop en schouders boven de rest uit: Björk, in de jaren 80 zangeres bij de IJslandse freakshow annex popgroep The Sugarcubes, gedurende de hele jaren 90 toonaangevend en onnavolgbaar. Björk is het soort artiest dat overal tussenin valt en daar haar voordeel mee doet. Ze is excentriek: kind en vrouw, tomboy en diva, punkster en dancefanaat.

Grrrls only

Madonna, een fervent haatster van gitaarmuziek, kon het wel even vergeten, maar ze speelde het slim. De eerste grote naam op haar Mavericklabel was drieëntwintig, had lang zwart haar, droeg leren broeken en zong over hoe ze haar ex-lief weleens pijpte in de cinema. Het commerciële succes genaamd Alanis Morrissette zette A&R-managers van platenfirma’s ertoe aan om een hele schare vrouwelijke singer-songwriters te tekenen. We hadden al Tori Amos, Heather Nova en Liz Phair, en we kregen er eendagsvliegen bij als Ani DiFranco, Tina Arina, Angel Corpus Christi, Meredith Brooks en Natalie Imbruglia. Het voormalige Neighbours-sterretje was het beste voorbeeld van hoe de industrie een geloofwaardige vrouwelijke artieste probeerde te kneden. Met songs die geschreven waren door een professioneel team was de machine achter Imbruglia dezelfde als die achter eender welk dans- popsterretje uit de jaren 80, alleen was het poprockgenre en de tomboylook van Imbruglia ‘credibel’.

De angry young female. Een verzinsel van rockjournalisten? Een marketingstrategie? Het Amerikaanse festival Lilith Fair was een initiatief van de singer-songwriter Sarah McLachlan en wierp zich op als de feministische tegenhanger van Lollapalooza. Enkel vrouwen, o.a. Sheryl Crow, Jewel en Shawn Colvin, mochten op de affiche – alleen Kristin Hersh vond het idee van een ‘ladies only’-festival discriminerend. Het politiek geladen event was tekenend voor de tijdsgeest: vrouwen probeerden angstvallig vooral niet met hun seksualiteit uit te pakken. Waren ze er niet resoluut tegen, dan vonden ze het op zijn minst van ondergeschikt belang. Of ze speelden er een moeilijk postmodern spel mee. Zoals PJ Harvey wanneer ze met valse wimpers en in een knalroze catsuit op het podium stond, of Courtney Love die de Nancy Spungen-groupielook van verwilderde peroxideblonde haren en uitgelopen mascara verhief tot rock chick chic. Haar interview met Musician heeft Love nooit gekregen, Gianni Versace vroeg haar wél om te poseren voor zijn advertenties.

De late jaren 90 waren de jaren van de Grrrl Power. Het was oorspronkelijk de gespraypainte slogan van Shampoo, een trashy Londens meisjesduo in witte pluchebontjassen die Pulpfrontman en parttime-intellectueel Jarvis Cocker onder zijn hoede had genomen, maar met hun kattige singles niets meer deden dan wat undergroundpers halen. Enkele jaren later werd hun slogan succesvol gerecupereerd door de Spice Girls, misschien wel de meest beredeneerde meidengroep ooit: een constellatie van vijf karikaturen, van een R&B-diva over een oer-Britse blondine tot een in trainingspak gehesen tomboy, die behalve hits ook een vrachtlading merchandise op de wereld loslieten. De muziek van de Spice Girls waren kinderdeuntjes, maar het was duidelijk: seks verkocht weer. Seks mocht weer. Eind jaren 90 brak hiphop en R&B door tot de mainstream, en in de zwarte urbanmuziek moet seks gewoon. Expliciete teksten en weinig verhullende foto’s waren het handelsmerk van Lil’ Kim, verfijnde spirituele sensualiteit vonden we bij Erykah Badu, baldadige, quasi-mannelijke branie werd ons zonder veel poespas geserveerd door Missy ‘Misdemeanor’ Elliott. Missy is een geval apart: producer, songschrijver, rolmodel, zakenvrouw en ook wel stoute teaser. Zou het kunnen dat haar rubensiaanse vormen haar extra credibility verlenen?

Schaamlippendienst

We schrijven 2007, het zogenaamde post- Sex and the City-tijdperk. De angry young female is uitgeraasd, de krachtterm grrrl power is vervangen door chicklit. En toch woedt de strijd tussen credibility en sexappeal in zowat alle beroepstakken. Een korte rok leidt de aandacht af van je hersencapaciteit, jezelf deseksualiseren om serieus genomen te worden, is dan weer zo old school-feministisch. Het is een dilemma waarmee veel vrouwen schijnen te worstelen. Zou het kunnen dat de muziek een wegbereider is voor een op til zijnde maatschappelijke revolutie? Amy Winehouse vloekt als een dokwerker, ontbloot wat graag haar volgetatoeëerde decolleté en heeft met Back To Black een van de sterkste platen van de afgelopen jaren gemaakt. In haar blogs scheldt Lily Allen iedereen de huid vol, ze staat al eens dronken te zingen, doet in haar nummers een boekje open over te kort schietende minnaars en lanceert ondertussen een kledingcollectie. Cat Power heeft de drank overwonnen, met The Greatest haar beste plaat totnogtoe gemaakt en poseert binnenkort voor Chanel. Ana Matronic van de Scissor Sisters scoort nummeréénhits, geeft op het podium een faux peepshow ten beste en schiet offstage raak op concurrentievervalsers als de Pussycat Dolls: ‘In lingerie een liedje staan zingen over hoe je iemands vent wil afpakken is niet dissident, het is net rolbevestigend.’

Om uit Spinal Tap te citeren: What’s wrong with being sexy? Niks natuurlijk. Alsof Jim Morrison en Mick Jagger geen sekssymbolen waren/zijn. Het hangt er alleen van af wat je als vrouw verstaat onder sexy. Een interessante uitspraak van Shirley Manson, de geloofwaardige postermeid van de jaren 90, die ondertussen veertig is: ‘Jonge meisjes verbinden ‘sexy’ tegenwoordig automatisch aan ‘naakt’. Het komt vrijwel neer op ’toon ons je schaamlippen’. Als je dat spel meespeelt, dan staat je geen lange carrière te wachten. Want er zal altijd iemand opduiken die jonger, mooier, begerenswaardiger is.’ Ze heeft overschot van gelijk natuurlijk: Roger Daltrey mag op z’n drieënzestigste vrolijk ‘Hope I die before I get old’ zingen, maar toen Blondie enkele jaren geleden een reünietournee deed, werden er foto’s van een jonge Debbie Harry gebruikt om de concerten aan te kondigen. Van alle -ismes is ageism de hardnekkigste, en vrouwen hebben er vooralsnog meer last van dan mannen, ongeacht hun talent, oeuvre en merites.

Madonna gaat op haar negenenveertigste een R&B-plaat maken. Ligt het aan ons of denkt ook u meteen aan de bijbehorende videoclips, en of dat allemaal nog wel kán op haar leeftijd?

‘DE FAB 50.’: Maandag 1/5 van 13 tot 17u, Radio 1.

Door Hester Cohn