De cirkel is rond. Op haar nieuwe album ‘Medulla’ is Björk weer alleen met haar stem, net zoals ze dat was als kind. De scharniermomenten in het leven en werk van een schijnbare excentriekeling. Door Peter Van Dyck

Revolte tegen hippieouders

Björk Gudmundsdottir is een typische Schorpioen. Introvert, maar passioneel. Ze groeide op in Reykjavik, naar eigen zeggen een stad met een dorpsmentaliteit. Ze voelde zich perfect gelukkig met het geïsoleerde leven dat ze als kind leidde. Haar teruggetrokkenheid was bijzonder extreem. Er konden gemakkelijk enkele dagen voorbij gaan zonder dat ze een woord sprak. Dat zonderlinge gedrag werd zonder probleem geaccepteerd in haar omgeving. ‘Dat niemand me om die reden scheef bekeek, gaf me een euforisch gevoel’, mijmert ze met genegenheid.

De zangeres stamt deels af van bohémiens uit Alaska, een afkomst waar ze tot op vandaag trots op is. Het milieu waarin ze werd grootgebracht, was uitgesproken arbeidersklasse. Van hiërarchie was geen sprake. Loodgieters stonden op dezelfde hoogte als kunstenaars. Haar vader, een vakbondsleider, prentte haar in dat iedereen gelijk was. Slechts één regel gold en daaraan moest ieder zich houden: vrijheid stond boven alles. Toen Björk vijf was, kreeg ze een huissleutel om haar nek gehangen, zodat ze in en uit het huis kon wanneer ze maar wou. Haar ouders hielden nauwelijks toezicht. Natuurlijk was die laisser-faire-opvoeding een droom voor een nieuwsgierig kind als zij. De laksheid had echter ook zijn keerzijde. Toen Björk een nierziekte kreeg, konden pa en ma niet het geld ophoesten voor de dure behandeling. Stilaan kreeg het meisje genoeg van het leven in een commune van volwassenen die liever droomden en lummelden dan te hoeven werken. Op haar achtste zag Björk de absurditeit van de situatie in. Als oudste van zeven kinderen nam ze haar verantwoordelijkheid. Al was ze nog geen puber, ze kwam furieus in opstand tegen haar hippieouders. Ze klopte hard op tafel: ‘Wanneer doén jullie nu eens eindelijk iets!’ Van het ene moment op het andere veranderde het wat verloren lopende kind in een ondernemende meid. Een eerste proeve van de enorme wilskracht die in dat kleine, tengere lijf school.

Eigen stem gevonden

Van kindsbeen af aan was zingen voor Björk een heel pure bezigheid. Ze mocht het praten dan tot het absolute minimum beperken, ze liep wél godganse dagen te neuriën. Die vocale drang interpreteert ze nu als haar manier om met zichzelf in het reine te komen. Door de continue oefening ontwikkelde ze een uniek stemgeluid. Sinds ze beroemd werd, hebben heel wat zangeressen zich aan haar gespiegeld (denk maar aan Bloem en Emiliana Torrini) maar niemand is erin geslaagd ook maar een beetje in de buurt van haar originaliteit te komen. De acrobatieën van haar flexibele stembanden hebben kenners wel eens het adjectief excentriek doen bovenhalen, maar het is zeker geen gezochte buitenissigheid. Hetzelfde geldt voor haar zogenaamde elfjesimago. Het is geen pose, maar een natuurlijk gevolg van het nooit ophoudende graven in de eigen ziel.

Haar ‘buitenaardse’ stem werd al snel opgemerkt. Ze debuteerde in eigen land op haar elfde met een vrolijk, wat gek coveralbum. Er gingen zevenduizend exemplaren over de toonbank, wat in IJsland garant staat voor platina. Met de inkomsten kocht de tiener haar eerste piano. Toen vlak daarop haar grootmoeder stierf, schreef ze haar eerste liedje op het instrument. Ze vertolkte de song – over de dood, of wat dacht je – ook zelf op de begrafenis.

Punk toont de weg

Op haar veertiende gooide Björk definitief de deur van het ouderlijke huis achter zich dicht. ‘Mijn moeder was hysterisch’, vertelde ze, vol uitgesteld begrip, jaren later aan Q. Aan de roep van de punk kon ze echter niet weerstaan. Die beweging schopte op dat moment wild om zich heen. Het virus van de anarchie beet haar en liet niet meer los. Met haar punkbands – onder meer het exclusief vrouwelijke Spit & Snot (vrij vertaald: Speeksel & Snot) – liet ze een spoor van vernieling achter. ‘We reden soms dagen met ons busje rond zonder te eten’, lichtte ze in Interview toe. ‘Nadat we voor honderd man hadden opgetreden, konden we ons eindelijk een pizza veroorloven. Zo verleg je je grenzen. Het is spannend om te zien hoe ver je jezelf kan pushen. Ik ben steeds weer benieuwd naar mijn limieten.’

Toen ze achttien was, kocht ze een tent en een slaapzak. Twee weken lang liftte en kampeerde ze in haar dooie eentje terwijl ze het land doorkruiste. Ze vulde haar tijd met wandelen. Al stappend brulde ze de longen uit haar lijf. Tegen de elementen – de wind en de regen – in zingen, is nu nog steeds haar favoriete tijdverdrijf. Ze heeft, zoals al haar landgenoten, iets met de natuur. ‘Wat IJsland onderscheidt van de rest van de wereld is een absoluut gebrek aan godsdienst’, vertelde ze recent aan Dazed & Confused. ‘Er is mij nooit een religie opgelegd. Ik ben als kind amper twee keer in een kerk geweest. Ik merk dat mensen uit andere landen, telkens wanneer ze in de problemen zitten, naar de kerk lopen. In IJsland bestaat die reflex niet, omdat iedereen zijn toevlucht zoekt tot de natuur.’

De rauwe vocale stijl die ze zich in de punktijd toe-eigende, zorgde in het thuisland voor enige opschudding. ‘Toen de punk in IJsland opkwam, had niemand ooit zoiets eerder gehoord. Het schudde de mensen door elkaar, wat voor een punk natuurlijk het gedroomde effect was.’

Toen ze hoogzwanger (ze werd op haar twintigste al moeder van zoon Sindri) met blote buik op tv verscheen, spande een vrouw die voor haar kijkdoos prompt een hartaanval had gekregen zelfs een proces tegen Björk aan. ‘Ik denk dat er meer momenten zijn geweest in mijn leven waarop de mensen me meer verguisden dan prezen’, zei ze in Interview. Als prille mama – ze zou later toegeven té vroeg een kind te hebben gekregen – stapte ze in The Sugarcubes. Begonnen als een grap, was dit eerder een collectief van rusteloze creatievelingen dan een echte groep. Niettemin zou ze ermee voor het eerst internationaal naam maken.

London calling

De zangeres verlaat The Sugarcubes én IJsland om in Londen aan haar eigen carrière te boetseren. Met de split was geen ruzie gemoeid. De breuk met de groep die haar bekend maakte, was eenvoudigweg niet te vermijden. De andere leden waren eerder dichters, Björk was de enige die muziek ademde, ermee opstond en ermee ging slapen. Een kort bestaan was hun voorbestemde lot. In die zin hebben ze het zelfs veel langer (vier jaar en drie albums) uitgezongen dan gepland. Einar Orn, de luitenant van The Sugarcubes, blijft een van haar beste vrienden en ook met de rest heeft ze nog regelmatig contact. Meer zelfs, na de ontbinding van de groep runden ze samen nog een firmaatje dat bijvoorbeeld Sigur Ros z’n eerste kansen gaf.

Björk verkaste naar Londen. ‘Het was alsof ik op Mars landde’, is haar impressie van de cultuurclash. Voor iemand die een decor van gletsjers, meren en vulkanische bronnen gewend is, vormt de swingende Britse hoofdstad uiteraard een kleine shock. Omdat het hippe leven daar een grote aantrekkingskracht op haar uitoefende, zou het niettemin voor vijf jaar haar uitvalsbasis worden.

‘Ik zocht het gezelschap van mensen die in mijn positie verkeerden: migranten die verliefd waren op Londen, maar toch niet vergaten waar ze vandaan kwamen, zoals de uit India afkomstige Talvin Singh en Goldie, die half-Jamaicaans is’, legde ze in Interview uit. De atmosfeer kantelde rond die tijd in Groot-Brittannië. Immigranten werden eindelijk aanvaard als volwaardige Engelsen, een mentaliteitsverandering die ook muzikaal werd vertaald. De Indiase techno – ook Asian Underground gedoopt – en drum-‘n-bass werden de uithangborden van het multiculturele Londen. Het was kortom een boeiend tijdskader om net dan (zo rond 1993) in de metropool rond te hangen.

Achtervolgd door pech en roddelpers

In Londen botste Björk op een aantal gelijkgestemde zielen met wie ze niet enkel de studio, maar ook het bed indook. Met drum-‘n-bass pionier Goldie, triphop enfant terrible Tricky, producer Nellee Hooper en deejay Howie B beleefde ze korte, maar des te heviger romances. Het waren stuk voor stuk wilde kerels met wie ze haar wereldbeeld deelde. De eigenzinnige en non-conformistische dadendrang van deze ambitieuze stormrammen botste danig met haar eigen koppigheid, maar net om die reden raakten ze een tijdlang verslaafd aan elkaar. Ze kan het ook niet helpen dat ze op balorige types valt, zo verklaarde ze in Q. ‘Wanneer je met iemand als Tricky bent, is het leven onvoorspelbaar. Dat maakt hem ook zo opwindend. Zoals die keer dat hij paparazzi te lijf ging met traangas: dat was lachen.’

Haar snel wisselende liefdesleven haalde de pers, net als enkele ingrijpende incidenten die het jaar 1996 zwart kleurden. Er was, eerst en vooral, de wrang smakende home video van Ricardo Lopez, een geobsedeerde fan uit Florida, waarop te zien was hoe de ziekelijke man een bombrief aan Björk postte en zichzelf vervolgens een kogel door het hoofd joeg. De popster was totaal overstuur. Het was een verwoestende gebeurtenis die ze niet zomaar van zich af kon zetten. Wat het nog akeliger maakte: uit de datering van de videoband kon afgeleid worden dat Björk zich nauwelijks enkele straten verder in Florida bevond toen Lopez zich van het leven benam. Wat ook inhield dat het explosieve pakketje bijna simultaan met haar naar Engeland reisde. In diezelfde periode werd een gestreste Björk op de luchthaven van Bangkok belaagd door een horde cameraploegen. Een vriendin die haar vergezelde en zoontje Sindri werden vrij hardhandig opzij gezet. Toen een Amerikaanse journaliste op een nogal nijdig toontje een vraag wilde stellen, sloegen bij de zangeres de stoppen door en ging ze de reporter te lijf. Ze gaf in Q haar benadering van de feiten: ‘Die vrouw wilde mijn zoon pushen tot een live tv-interview. Ze hield niet af. Mijn moederinstinct welde op, want ik wilde Sindri beschermen. Het was zeventien jaar geleden dat ik nog had gevochten. Toen ik zeven was, heb ik een keer de babysitter aangepakt omdat ze mijn kleine broertje slecht behandelde.’

Haar woelige privé-leven werd breed uitgesmeerd in de Britse roddelpers. Omdat ze vreesde dat die negatieve aandacht haar kunst zou schaden, overwoog ze op een gegeven moment om de muziek de rug toe te keren. Ze besloot na rijp beraad gelukkig tot een iets minder radicale actie: ze vluchtte uit het Londen waar tabloid-fotografen hun tenten opsloegen in haar voortuin om een jaartje in Spanje op adem te komen. Ze schreef het turbulente 1996 van zich af met de plaat Homogenic. De hoes alleen al vertelde een heel verhaal. Door de bijna wurgende halsringen en de platgebonden borsten – een knipoog naar het kabukitheater – gaf de artieste de indruk nog amper te kunnen ademhalen, maar haar ogen verrieden vastberadenheid. Björk gaf de strijd niet op, zoveel was zeker.

Een energievretend filmdebuut

Lars Von Trier moest een vol jaar aan haar mouw trekken om Björk te overhalen in Dancer In The Dark haar doop als actrice te wagen. ‘Hier had je iemand die ervoor bekend stond onmogelijk te zijn om mee samen te werken. Als ik dit doorstond, zou ik alles aankunnen’, argumenteerde ze haar toezegging in Interview. ‘Maar misschien was de uitdaging té groot. Het viel me veel zwaarder dan ik verwacht had.’

Het kletterde tussen de twee keikoppen. De regisseur ging de confrontatie allerminst uit de weg en dwong de IJslandse om constant in het rood te gaan. Zo verloor de popster haar anders zo gekoesterde evenwicht tussen emotie en intellect. Al maakte ze moeilijke momenten door op de set, de berichten die erover werden opgehangen, waren toch een beetje overdreven. ‘Ik denk dat de marketing- en het public-relationsbureau van de Deense productiefirma in paniek raakten omdat ze de duurste promotiecampagne ooit in Scandinavië hadden gelanceerd en toen hoorden dat ik geen interviews voor de film wilde doen. Dat heeft hen blijkbaar gestimuleerd om zelf verhaaltjes te gaan verzinnen’, lezen we in Oor.

Omdat ze zich terecht geen actrice kan noemen, beleefde ze alle gevoelens in de film écht. Dat zoog alle leven uit haar, zodat ze op het einde van de rit op de rand van een zenuwinzinking balanceerde. Vooral de toon van de rolprent zadelde haar na afloop met een kater op. ‘Wat mij aan de film ontgoochelde, was dat hij zo zwart en somber is. Alle hoop is eruit verdwenen’, zegt ze in Les Rockuptibles. Dat ze met haar prestatie in Cannes een Gouden Palm in de wacht sleepte, verzachtte de pil ietwat. De lelijkheid van haar personage (de blinde, arme Selma) inspireerde haar nadien tot schoonheid. In wat ze als een heel productieve periode bestempelt, zag de cd Vespertine het licht.

Voor die plaat keerde ze naar haar geliefde IJsland terug. Voor het eerst in haar leven sprak het idee van een gebed – de titel Vespertine verwijst naar vespers – Björk aan. De religie die in haar jeugd nog taboe was, wekte plots haar gemeende interesse. Ze vroeg zich af hoe haar eigen liturgie er zou kunnen uitzien. ‘Ik heb toen een gletsjer beklommen. Op de top heb ik mijn mond vol sneeuw gestopt en die laten smelten. Dat was mijn communie, als je wil. Het was alsof ik één werd met het noorderlicht, een ervaring die ik nadien beschreven heb in het nummer Aurora.’

New York, New York

Na een jaar de ijzige stilte van IJsland te hebben ondergaan, stond Björk zowat op ontploffen en was de tijd rijp om eens te meer van omgeving te switchen. ‘Eigenlijk pendel ik continu tussen stad en platteland’, moet ze zelf concluderen. ‘Ik houd van allebei evenveel.’

De nood aan mensen en actie stuurde haar richting New York. In Manhattan werd ze verliefd op beeldhouwer en videokunstenaar Matthew Barney. Een iets duurzamer relatie dan die met Tricky of Goldie. De liefde tussen de twee bepaalde overigens grotendeels het hoge romantische gehalte van Vespertine.

Björk zou Björk niet zijn als ze ook nu niet de wenkbrauwen deed fronsen: ze ging op tournee met een klassiek orkest. ‘Ik ben altijd dorstig naar verrassing’, doet ze haar filosofie uit de doeken.

De brutaliteit van Bush

‘Ik voelde me opnieuw als een recalcitrante tiener toen ik begon op te nemen. Elke keer wanneer een instrument in een song me niet beviel, verving ik het door een stem’, vertelt Björk over haar nieuwste worp Medulla in Dazed & Confused.

Eerst leek het een onschuldig, kinderlijk spelletje onnozel doen. ‘Maar toen besefte ik dat alle artiesten met wie ik wilde samenwerken vocalisten waren.’ Zoals daar zijn: keelzangeres Tanya Tagaq, Mike Patton (Faith No More, Fantomas), Robert Wyatt, de klassieke zanger Gregory Purnhagen en enkele koren. Zelfs de drums en bassen op de a capella plaat worden door een menselijke stem voortgebracht, namelijk door ‘Human Beatbox’Rahzel.

Björk noemt Medulla de primitiefste en meest intuïtieve plaat die ze ooit gemaakt heeft. Een bewuste zet trouwens. De zangeres is in de ban geraakt van het paganisme: het esoterische idee om terug te keren naar een universum dat volledig menselijk is, zonder gereedschap, religie of nationaliteit. ‘De plaat moest klinken als vlees en bloed’, stelt ze dan ook.

Medulla gaat over de zoektocht naar een vrijplaats, en in deze tijden kan zoiets als een politiek statement gezien worden. De terroristische aanslagen van 9/11 hebben hun sporen nagelaten bij deze inwoner van de Big Apple en bijgevolg onrechtstreeks ook op de plaat. ‘Als een reactie daarop wilde ik een plaat maken die op geen enkele manier met cultuur, religie of ideologie is verbonden. Wat ik het meest brutale vind aan lui als Bush is dat ze ervan uitgaan dat iedereen hun zwart-wit visie dient te volgen. Ze zijn blind voor een miljoen dingen in het leven. Het leven is zo kleurrijk, maar dat zien zij niet.’

Hoewel ze nog geregeld in Reykjavik neerstrijkt, leeft Björk het leeuwendeel van haar tijd in New York. Al is ze intussen van Manhattan verhuisd naar een bos op een halfuur rijden van het centrum. Wat afgesloten van de beschaving, maar er toch niet té ver van weg: zo heeft ze het graag. Want af en toe moet het beest los. ‘Als ik een tijdje hard heb gewerkt, kleed ik me graag op. Dan trek ik mijn hoge hakken aan, stift ik mijn lippen en trek ik de stad in om te drinken en te dansen op elektronische urban music.’

Peter Van Dyck

Haar elfjesimago is geen pose, maar een natuurlijk gevolg van het nooit ophoudende graven in de eigen ziel.

De zangeres is in de ban van het paganisme, de terugkeer naar een universum dat volledig menselijk is, zonder gereedschap, religie of nationaliteit.