SHAKESPEARE IN WAR. Een familiesaga en een subliem decor werden door visconti gebundeld in dit meesterwerk van perfectie en perversie.

FILM: **** Extra’s: * (Warner home video)

The Damned (1969)

Film. De Duitse titel Götterdämmerung vat beter dan de zakelijke Engelse titel ( The Damned) de grandioze Wagneriaanse esthetiek van Luchino Visconti’s flamboyante en uitzinnige kroniek over een staaldynastie uit het Roergebied tijdens de beginjaren van Hitlers bewind (1933-1934). De handeling is volledig toegespitst op de onderlinge machtsstrijd van de Essenbecks die elkaar twee uur en een half lang naar het leven staan. Visconti projecteert de familiale complotten tegen de achtergrond van allerlei historische feiten uit het Derde Rijk ( off screen-verwijzingen naar de brand van de Reichstag en de deportatie naar de dodenkampen; discussies over de machtsverhoudingen tussen SA, SS en Wehrmacht; allusies naar de zelfmoord van Hitler en Eva Braun). Je denkt aan de Nibelungen, maar ook aan Macbeth en Hamlet en aan Thomas Manns Buddenbrooks. Al deze referenties en invloeden worden echter herschapen in een opera-achtig spektakel van dood en verderf dat onmiskenbaar in elke verheven theatrale scène, in elk meticuleus gecomponeerd beeld en in elk geraffineerd gebaar het signatuur van Visconti draagt. R.W. Fassbinder noemde het dan ook ‘misschien wel de grootste film ooit, die voor de filmgeschiedenis betekent wat Shakespeare voor de toneelgeschiedenis betekende’.

De Essenbecks worden door Visconti getekend als een kruising tussen de Krupps en de Borgia’s. Allemaal gebruiken ze de Nieuwe Orde om hun greep op het staalconcern te bewaren en hun rivalen uit te schakelen. Matriarche van dienst is barones von Essenbeck (Ingrid Thulin), een freudiaanse Gorgone die haar zwakzinnige zoon Martin (Helmut Berger in de rol van zijn leven) verandert in een kleine meisjes molesterende, drugsverslaafde travestiet. Er zit hem uiteindelijk niets anders op dan de moederfiguur te vernietigen door haar te verkrachten. Zelden belichaamde één personage zo’n ruime waaier aan perversiteiten. Niet dat je Visconti hoort klagen. Want hoezeer de Italiaanse regisseur ook het nazidom schildert als de hel op aarde (de film opent en sluit met symbolische beelden van de smeltovens in de staalfabriek), de gulzig decadente estheet in hem is ook eindeloos gefascineerd door de iconografie van het nationaal-socialisme en de waanzinnige excessen van de Germaanse ziel.

Nergens is dit dubbelzinnig schipperen tussen aantrekken en afstoten zo verpletterend gedramatiseerd als in de herschepping van de beruchte Nacht van de Lange Messen, die begint als een ode aan de cultus van het fysieke (de aankomst van de SA in Bad Wiessee), ontaardt in de grootste homoseksuele orgie uit de filmgeschiedenis (een bizarre mix van bezopen bruinhemden en arische adonissen in lederhozen en jarretelles), en bij het ochtendkrieken concludeert met een episch geënsceneerde slachtpartij (de uitschakeling van Röhm en zijn stormtroepen door de SS).

Deze demonische film trekt plechtstatig voorbij als een langzame stoet van vlammende tableaus waar de regisseur langzaam op in- of uitzoomt. Puur esthetisch is The Damned een zelden geëvenaard monument – je zou alleen al over het grotesk expressionistisch licht (de elkaar verscheurende intriganten vaak in zware schaduwen gehuld, een deel van hun gelaat beschenen door akelige groene of blauwe spots) een proefschrift kunnen vullen.

Ronduit verbazend is dat dit schokkend ambitieus fresco destijds werd geproduceerd door een Amerikaanse major (Warner). Wat nu bijna surrealistisch lijkt.

Extra’s. Korte reportage waaruit blijkt wat een ontzagwekkend figuur Visconti op de set geweest moet zijn; trailer. Patrick Duynslaegher

Patrick Duynslaegher