Vijf huwelijken, een stormachtig privé-leven en een carrière van ruim zes decennia: Henry Fonda was al bij leven een legende, maar blijft ook twintig jaar na zijn dood tot de verbeelding spreken. Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van zijn geboortedag blikken vrienden en nabestaanden terug op een leven vol tegenstrijdigheden.

HENRY FONDA

Hulde aan Henry Fonda in het Filmmuseum van Brussel, van 1 tot 18 september. Info: 02 507 83 70. www.filmarchief.be

‘My Darling Clementine’, ‘Grapes of Wrath’ en ‘Fort Apache’ in Studio 5, Flagey, Brussel, vanaf 5 september. Info: 02 641 10 20. www.flagey.be

EXTRA OP WWW.FOCUSKNACK.BE

PORTRET VAN JANE FONDA

Henry Fonda die een hoogblonde jongen met zomersproetjes overhoopschoot in Once Upon A Time in the West: het blijft een van de schokkendste momenten uit de filmgeschiedenis. Omdat de scène te midden van de Vietnamoorlog werd vertoond, zagen velen er een commentaar in op de Verenigde Staten. Fonda was immers een all American Hero, die een stadje redde in de western My Darling Clementine, de wereld behoedde van de nucleaire ondergang in Fail Safe, en gerechtigheid deed geschieden als jurylid in 12 Angry Men.

Toch was Fonda nooit een bordkartonnen held, en ging er altijd iets méér schuil achter zijn blauwe ogen. Hij was een trotse en overtuigde Hollywood liberal die achter veel van zijn personages stond, maar hij worstelde ook met hun contradicties, en die van zijn land. In een van zijn meest iconische rollen, die van Tom Joad in The Grapes of Wrath, vertolkte hij niet alleen een eerlijke, hardwerkende man, maar ook een ex-veroordeelde, die amper zijn woede over de onrechtvaardigheid in het tijdperk van de Depressie de baas kon. En in The Ox-Bow Incident, een film die hij te midden van alle patriottisme van de Tweede Wereldoorlog absoluut wou maken, speelde hij een man die verteerd wordt door schuldgevoelens omdat hij er niet in slaagt een lynchpartij te verhinderen.

Wat niemand toen wist, was dat Fonda als kleine jongen getuige was geweest van een échte lynchpartij – zoals bij veel aspecten van zijn leven, was dat iets waar hij simpelweg nooit over praatte. Tot zijn dood bleef de acteur gehuld in een waas van mysterie: voor het grote publiek, maar ook voor zijn vrienden en zelfs voor zijn familie. Maar honderd jaar na zijn geboorte is één ding voor zijn nabestaanden en collega’s wél duidelijk: Fonda is de meest typische Amerikaanse acteur die Hollywood ooit heeft gekend.

Vreselijk naakt

Peter Fonda zoon, regisseur en medespeler in Wanda Nevada (1979) Hij hield van het spelletje Hide the Buttons. Je neemt alledaagse gebruiksvoorwerpen, en verstopt die terwijl iedereen toekijkt. Hij kon een lucifer verbergen, en je kon ‘m echt niet meer terugvinden. Ik denk dat hij geleerd heeft om in zijn eigen leven de lucifer te verbergen. En op de een of andere manier kon hij die doen ontvlammen wanneer hij het podium opstapte.

Paul Newman regisseur en medespeler in Sometimes a Great Nation (1971) Wat me vaak getroffen heeft, was hoe makkelijk hij acteren kon doen lijken. Hij had zijn personage echt in de vingers.

Joanne Woodward medespeelster in A Big Hand for the Little Lady (1966) regisseur van de Thanksgiving-episode uit de tv-reeks Family (1979): Het is moeilijk uit te leggen hoe hij zijn werk precies deed. Het was allemaal erg oprecht, mooi, betrokken, en toch had je geen idee van wat hij nu precies gedaan had. Op het einde van Thanksgiving zette hij een werkelijk adembenemende scène neer. Ik stond met tranen in de ogen toe te kijken, tot de cameramensen vroegen: ‘Wil je doorgaan of niet?’.

Lauren Bacall medespeelster in de tv-film Petrified Forest (1955) en Sex and the Single Girl (1964), auteur van By Myself and then Some Toen hij voor het eerst bij ons kwam eten, kreeg hij amper een woord over zijn lippen. Ik zei tegen Bogie: ‘ My god, misschien zal hij er niet eens in slagen om met ons te praten.’

Shirley Jones medespeelster in The Cheyenne Social Club (1970) Drie maanden werkte ik met hem, en ik geloof niet dat we in die tijd drie woorden met elkaar wisselden. Op de set sprak hij gewoon met niemand. Ik had het daarover met Jimmy Stewart, en hij zei: ‘Dat is gewoon hoe hij zich gedraagt wanneer hij werkt. Hij is altijd één met zijn personage.’

Arthur Penn regisseur van Broadway’s Two for the Seesaw (1958) Toen we de eerste keer de repetitieruimte binnenstapten, stond Hank ons op te wachten op het podium, en ik zei: ‘Mijn god, hij ziet eruit als een hengst.’

Claudia Cardinale medespeelster in Once Upon a Time in the West (1969) Ik had altijd de indruk dat hij zich in slow motion voortbewoog. Op straat zag je niemand lopen zoals hij. Sommige mensen zijn heel knap, maar pakken niet op het scherm. Hij had die magie in zich, die aparte manier om zich over de scène te bewegen.

Betsy Palmer medespeelster in The Tin Star (1957) Hij leek eigenlijk goed op de rollen die hij speelde. Er was die soepele tred waarmee hij wandelde. Maar er gebeurde zoveel in zijn leven, dat er binnenin ongetwijfeld heel wat onrust was.

Jane Fonda dochter, medespeelster in On Golden Pond (1981), auteur van My Life So Far Als prille dertiger besefte ik dat hij niet Tom Joad of Clarence Darrow of de jonge Abe Lincoln was, of het personage in The Ox-Bow Incident, maar dat hij ervoor gekozen had om hen te vertolken, omdat hij in hun waarden geloofde. Ik denk dat hij hoopte dat in hun huid kruipen op hem zou afstralen – en dat was ook het geval. Dat vond ik prachtig.

Sidney Lumet regisseur van 12 Angry Men (1957), Stage Struck (1957) en Fail-Safe (1964) Olivier had een valse neus nodig waarachter hij zich kon verbergen; Lee Cobb pruiken en sigaren. Hank had genoeg aan zichzelf. Hij had geen vermomming nodig om alle verschillende aspecten van zijn karakter naar voren te brengen. Daar zit een soort dapperheid in. Zijn vertolkingen zijn vreselijk naakt. Wat het ook was dat hij in zijn leven verborgen hield; het was zeker niet merkbaar tijdens zijn vertolkingen.

Roemruchte lynchpartij

Jane Fonda: De manier waarop mensen in Europa me ontvingen omdat ik zijn dochter was, maakte een grote indruk op me. Ik wist niet dat hij zo’n grote impact had buiten de VS. Hij vertegenwoordigde het Amerika waarin ze wilden geloven.

Peter Fonda: Ik vergat hem over The Grapes of Wrath te vragen of het John Ford was die hem over dat laatste gesprek met Ma Joad zei: ‘Doe gewoon niets, just say the words.’ Of was het mijn vader zelf die dat instinctief deed? Hij knippert niet eens met zijn ogen. Als hij emotie in zijn stem had gelegd, dan zouden zijn woorden de meligste ooit zijn geweest. Maar door gewoon niets te doen, worden ze zo fucking powerful. Ze definieerden mijn vader als politiek wezen, en als man van het volk.

Shirley Mills medespeelster in The Grapes of Wrath (1940) Hij deed het in één take meteen perfect. Ford riep iedereen erbij, en we waren allemaal een beetje van slag. Dat was de eerste indicatie dat de film fantastisch zou zijn.

Kay Linaker medespeler in Young Mr. Lincoln (1939), Drums Along the Mohawk (1939) Toen hij gecast werd voor Young Mr. Lincoln, zei hij tegen Ford: ‘Hoe kan ik de Great Emancipator spelen?’ Ford zei: ‘Je bent niet de Great Emancipator. Je speelt een onbekwame advocaat die nog nooit een rechtszaak heeft gewonnen.’ In de scène waarin hij de wetboeken als betalingsmiddel aanvaardt, ontdekt hij eigenlijk die boeken als personage. Het was niet Hank Fonda die klaar was voor de opname. Het was de jonge Mr. Lincoln.

Sidney Lumet: Bij Fail-Safe moest je hem geen aanwijzingen geven, want hij had gewoon president kunnen zijn. Hij had een diep moreel besef; hij was integer, trouw, en verstandig. Een groot contrast met de situatie vandaag in de VS.

Jane Fonda: Toen hij twaalf was, verplichtte zijn vader hem om vanachter het raam een roemruchte lynchpartij in Omaha te bekijken. Dat liet een enorme indruk op hem na. Zijn vader bracht hem naar huis en zei er verder geen woord over. Ze hebben er nooit over gepraat. Maar de boodschap was overgekomen. Ik denk dat hij veel weg had van zijn personage in 12 Angry Men. Hij sprak het nooit met zoveel woorden uit, maar hij was iemand die sterk in rechtvaardigheid geloofde.

Nooit huilen

Doug McKeon medespeler in On Golden Pond (1981) We waren een scène aan het repeteren waarin hij me vertelt dat ik Treasure Island moet lezen. Henry wou de regisseur, Mark Rydell, onder vier ogen spreken. De volgende dag zei Rydell: ‘Henry vroeg of hij Treasure Island mag lenen van de rekwisiteurs, want hij heeft het al een tijdje niet meer gelezen.’ That’s as Method as Henry got.

Jane Fonda: Hij moest een erg emotionele scène spelen, en ik vroeg hem hoe hij zich daarop voorbereid had. Hij antwoordde: ‘Ik dacht aan boodschappen doen.’

Ron Howard medespeler in The Smith Family (1971) Hij had veel slimme acteertruukjes: hoe je bijvoorbeeld een dinner table scène moet spelen zonder ziek te worden op het eind van de dag. En als je even wil pauzeren, doe dat dan niet in het begin van de zin, want dat kan de regisseur eruit knippen.

Paul Newman: Hij leerde me hoe je moet eten op het witte doek. Je propt je mond vol, iemand roept cut, je zorgt ervoor dat je een vuilnisbak binnen bereik hebt, en je spuwt het gewoon uit.

Jane Fonda: Hij had een hekel aan de Actors Studio, omdat Method vereist dat je jezelf diep doorgrondt. Papa haatte process en emoties en diepgaand onderzoek.

Peter Fonda: Hij was zijn tekst voor een toneelstuk aan het instuderen, en ik gaf hem aanwijzingen. Ik besefte dat hij nadacht over alles wat hij zou zeggen en doen. Hij schetste gevoelsmatig zijn rol in zijn hoofd, en dacht na over de timing van elk klein woordje. Hij zei altijd: ik ben geen Method acteur. Hij zag niet in dat hij wel degelijk een methode had.

Arthur Penn: Hij wou Two for the Seesaw spelen als een lichte komedie. Hij dacht dat het een toneelstuk was over twee charmante mensen. Ik zei: ‘ Jezus, Hank, zij heeft een maagzweer en hij een bloeding in zijn buik. Dat kan je amper een luchtig stuk noemen.’ Hij dacht dat hij dat toneelstuk op een magische manier grappig zou kunnen maken. Er was een dramatische scène waarin zijn tegenspeelster een bloeding krijgt, en dat voor hem probeert te verbergen. Ik zei: ‘Hank, nu je dat weet, moet je haar kussen.’ En hij zei: ‘Ik kan haar niet kussen. Er komt snot uit haar neus.’

Ron Howard: Hij vertelde mijn vader vaak dat hij geen personages wilde spelen die aan het huilen gingen. Toen hij ouder werd en een paar moeilijke periodes had gekend in zijn privé-leven, werd hij emotioneel losser.

Aanbiddelijke man

Eddie Hodges medespeler in Broadway’s Critic Choice (1960) en Advise & Consent (1962) Hij was meestal zo stil en afstandelijk dat het moeilijk was om hem echt te leren kennen. Ik had de indruk dat hij nogal verlegen was. Hij was soms wel warm, maar dat was niet de echte Hank.

Lauren Bacall: Zijn vrouw had zelfmoord gepleegd, en ik denk dat hem dat veel schade heeft berokkend. Ik weet niet of je over een depressie kunt spreken, maar hij deed in elk geval geen moeite om te communiceren. Er was niets oppervlakkigs aan Hank. Hij nam alles serieus.

Jane Fonda: Hij had ons wel gezegd wat er gebeurd was met mijn moeder, maar hij vertelde de waarheid niet. Hij zei dat ze stierf aan een hartaanval – en toen stapte hij meteen weer het podium op. En wanneer zijn moeder stierf als gevolg van complicaties na een verkrachting, was hij op Broadway aan het werk, en hij ging gewoon door. Hij ging zelfs niet naar haar begrafenis.

Betsy Palmer: Er was constant een muur rondom hem opgetrokken, en ik weet niet wie daar doorheen kon breken. Misschien de vrouwen op wie hij verliefd was.

Lauren Bacall: Als je eenmaal die muur van stilzwijgen doorbroken had, was hij een prachtige, warme, vriendelijke en aanbiddelijke man. Toen hij getrouwd was met Afdera, zijn Italiaanse vrouw, werd hij heel wat minder stil.

Don Murray: Hij werd verliefd op Bettie, mijn huidige vrouw. We waren op het presidentieel jacht van de Kennedy’s, en hij stapte op me af en zei: ‘Ga je met dat meisje trouwen? Dat zou je maar beter doen, want als jij het niet doet, doe ik het.’ Dat was de enige keer dat ik hem zo open zag. Hij kwam gewoon uit zichzelf naar me toe, en zag eruit als een kind in een snoepwinkel.

Lauren Bacall: Shirley (zijn vijfde en laatste vrouw) was perfect voor hem. Hank was duidelijk een man die niet graag alleen leefde, en hij zei tegen mij: ‘Ik heb echt geluk dat ik zo’n fantastische vrouw heb.’ Mensen vroegen me vaak: ‘Hoe kan het dat toen jullie beiden vrijgezel waren, jullie nooit een stel geworden zijn?’ Ik denk dat het gewoon nooit in ons opkwam om meer dan fantastisch goede vrienden te zijn. Grappig, toch? Ik weet het niet. Misschien is het ook wel de zoveelste vergissing in mijn leven.

Verrukkelijke onschuld

Jane Fonda: Ik hield ervan om hem in komedies te zien spelen. Hij was gewoon verrukkelijk, en hij straalde een soort onschuld uit. Hij was echt het type man waar ontzettend veel vrouwen op vallen. Hij zei een keertje: ‘Ik ben geen verleider, maar als een vrouw haar zinnen op me zet, dan kan ik makkelijk verleid worden.’ Dat is net het soort man dat hij in zijn komedies gestalte gaf.

Peter Bogdanovich regisseur van Directed by John Ford (1971), medespeler in Who the Hell’s in It In The Lady Eve speelt Fonda een van zijn beste komische rollen. Gewoon uitmuntend. Sommige scènes zijn in één keer opgenomen, zonder stoppen. Je moet enorm getalenteerd zijn om dat te kunnen.

Lauren Bacall: Toen we een scène zouden gaan opnemen in Sex and the Single Girl, keek hij me aan en zei: ‘Vind je dit echt grappig?’ Hij speelde zijn komische rollen zo goed en nóg was hij niet zeker of het grappig was.

Ron Howard: Ik moest een lange speech houden; een waslijst van dingen die ik amper kon onthouden. Net voor de take kwam hij naar me toe en dreunde alles achterstevoren af, en ik maakte er toen echt een boeltje van. Het gaf hem een kick dat hij me van streek had kunnen brengen.

Sexy, sexy, sexy

Cliff Roberston medespeler in The Best Man (1964) Hij zei tegen me: ‘Als er één woord al te gemakkelijk in deze business wordt gebruikt, dan is het wel ‘moeilijk.’ Sommigen van die eigenzinnige acteurs zijn gewoon verwend. Maar wanneer een hardwerkende acteur écht diep in zijn personage graaft, dan beschuldigt een regisseur of producer of een andere acteur hem ervan dat hij moeilijk doet. Het is een manier om hun dwaasheid te vergoelijken.

Jackie Cooper medespeler in The Return of Frank James (1940) Ik heb Fonda nooit zijn stem horen verheffen. Alleen wanneer we offstage gingen paardrijden, zei hij me: ‘Als die klootzak niet ophoudt, word ik helemaal gek.’ Hij had het over Fritz Lang, een regisseur die echt niets afwist over westerns. Tijdens een bepaalde scène zei Lang: ‘We gaan het zo belichten omwille van de schaduwen, dus moet je aan de rechterkant op het paard stappen.’ Ik zei: ‘Mr. Lang, mensen stappen niet langs de rechterkant op een paard.’ Hij zei: ‘Zeg me niet wat ik moet doen.’ Uiteindelijk ging Hank een woordje praten met de assistant director, en na een tijdje kwam hij terug en hij zei: ‘Okay, je stapt langs de linkerkant op het paard, zoals je dat hoort te doen.’

Eddie Hodges: Otto Preminger was een tiran, maar hij zei nooit een verkeerd woord tegen Mr. Fonda. Wanneer Preminger aan het schreeuwen was tegen de andere acteurs, keek Mr. Fonda weg en bleef hij kalmpjes wachten tot de storm overgewaaid was.

Claudia Cardinale: Toen we Once Upon a Time in the West begonnen te draaien in Cinecittà, startten we met de liefdesscène. De hele internationale pers keek toe, en Fonda’s vrouw zat naast de regisseur. Kan je dat geloven? Ik denk dat hij een beetje gespannen was omdat de journalisten meegluurden, maar hij zei geen woord. De cameraman zat bijna bovenop ons, en hij zei: ‘Claudia, je moet sexy, sexy, sexy zijn’, en Henry keek hem aan. Het was heel grappig.

Verraderlijke klootzak

Sidney Lumet: Hij hield van John Ford. Ik weet nog hoe droevig hij was toen Ford de film Mister Roberts verliet. Maar ondanks al de affectie en liefde die hij voor hem voelde, denk ik dat hij bepalend geweest is bij de keuze van een nieuwe regisseur.

Peter Bogdanovich: Fonda had Mister Roberts op de bühne gespeeld, en hij kende het stuk vanbinnen en vanbuiten. Ford was een filmregisseur, een erg getalenteerde, en hij wou het visuele aspect benadrukken, wat in een toneelstuk niet kan. Fonda stoorde zich aan bepaalde aspecten van Fords visuele humor. Dat begon wrevel tussen beiden op te wekken. Fonda somde de problemen op die hij met de gang van zaken had, Ford liet hem twee zinnen uitspreken, gaf hem een vuistslag en sloeg hem van zijn stoel. Fonda zei dat hij op zijn kont zat en naar Ford keek en dacht: wat ga ik doen, deze oude man slaan? Kort daarna werd Ford ziek – ik dacht altijd dat dat opzettelijk was.

Harry Carey Jr. medespeler in Mister Roberts (1955) Veel mensen denken dat hij deed alsof, maar hij had wel degelijk een probleem met zijn galblaas. Hij had de buik van een zwangere vrouw. Ford noemde Fonda een verraderlijke klootzak. Dat heeft hij hem nooit vergeven.

Betsy Palmer: Bij zijn volgende film, The Long Gray Line, vroeg Mr. Ford me om naar de hut te komen waar hij en zijn vrouw verbleven. Hij was in pyjama, trok zijn shirt omhoog en zei: ‘Zie je, ik had wel degelijk een operatie aan mijn galblaas. Je kan het met je eigen ogen zien.’ Ik begreep nooit echt waarom hij dat deed, maar uiteindelijk kwam ik erachter.

Jane Fonda: Er was een groepje met onder anderen John Wayne en John Ford, allemaal mensen die heel close met mijn vader waren. ’s Avonds kwamen ze vaak een soort kaartspelletje spelen, Pitch, met hun pistolen op tafel. Toen kwamen de jaren vijftig, het McCarthy-tijdperk. Mensen met wie mijn vader erg goed bevriend was, zoals Ward Bond en Jimmy Stewart, spraken af om het er niet over te hebben. Maar mijn vader en John Wayne en John Ford, die hebben zich nooit meer kunnen verzoenen. Ik had verwacht dat omwille van de rollen die hij speelde, mijn vader zich zou scharen achter de groep die de Hollywood 10 steunde. We deelden dezelfde mening over politiek. Maar we waren het niet eens over de oplossing voor de problemen.

Peter Fonda: Ik denk niet dat hij ooit zijn relatie met Ford heeft hersteld. En John Wayne en Ward Bond noemden hem een pinko(scheldwoord voor iemand die tijdens de Koude Oorlog achter Rusland stond, nvdr). Die hele bende viel uit elkaar door politieke redenen.

Gouden moment

Peter Fonda: De dag waarop hij zijn scène in Wanda Nevada inblikte, was hij geschminkt, en werd hij kwaad. De baard die ze hem gegeven hadden, zag er ontzettend slecht uit. Hij zei: ‘Je kán gewoon geen close-up nemen.’ Waarop ik: ‘Hoorde ik net een acteur mij vertellen hoe ik mijn camera moet gebruiken?’ En hij weer: ‘Dat heb je goed gehoord.’ Natuurlijk filmde ik hem zo dicht mogelijk als maar kon. Those baby blues. Een week later kreeg ik een brief van hem; hij bleef maar klagen over die slechte baard en dat hij me niets zou verwijten als ik die scène eruit zou gooien, maar dat het jammer zou zijn, want het betekende zoveel voor hem om een deel van die film te zijn. En dan schreef hij: ‘Ik heb eenenveertig jaar lang meegespeeld in films, en ik heb nooit een crew zo toegewijd gezien aan een regisseur. Je bent een erg goede regisseur, mijn jongen. Ik hou erg veel van je.’ Toen ik dat las, moest ik huilen als een kind.

Jane Fonda: Toen ze zijn close-up filmden in On Golden Pond, vroeg ik: ‘Is het oké, pap, kan je me zien?’ Hij zei: ‘Ik hoef je niet te zien, ik ben niet dat type acteur.’ Dat zou me normaal erg gekwetst hebben, maar ik wist dat dat precies was wat zou gebeuren met mijn personage, Chelsea. In mijn grote scène met hem wou ik zijn emoties opwekken, dus wachtte ik op zijn close-up om zijn arm aan te raken. Toen ik zei dat ik zijn vriendin wou zijn, sprongen de tranen in zijn ogen, en hij wendde onmiddellijk zijn blik af. Boy, die scène waarin hij me knuffelt voor we in de auto stappen – oh, God, ik kan er niet eens over praten. Dat moment is goud waard voor me.

Don Murray: In On Golden Pond was het alsof hij zich emotioneel helemaal blootgaf, en zich naakt aan de wereld voorstelde.

Altijd fascinerend

Ron Howard: Hij zei dat het belangrijk was om creatieve risico’s te nemen, dat je het gevoel moest hebben dat je om de zoveel jaar je carrière op het spel zette. Anders bewijs je je beroep geen eer. Ik heb dat altijd onthouden. Hij wou mijn Super-8 films zien, en las mijn short scripts. Hij gaf me mijn eerste boeken over filmtheorie. Henry Fonda was de eerste volwassene in mijn leven die zei: ‘Wees niet bang om je droom na te jagen.’

Norman Lear: Ik kocht een huis van Paul Henreid, die het van Henry Fonda gekocht had. Ik ging naar de kelder, en op de zekeringen stond: ‘ Mr. Fonda’s kleedkamer, Mr. Fonda’s slaapkamer.’ Ik belde Henreid op, en hij zei dat hij het niet over zijn hart kon krijgen om Mr. Fonda’s naam te verwijderen. Dat is toch het mooiste eerbetoon dat een acteur kan krijgen?

Sidney Lumet: Hij verhuisde steeds, die gereserveerde man. Hij was niet voor niets een filmster.

Jane Fonda: Katharine Hepburn zei dat het de taak is van een filmster fascinerend te zijn. Maar mijn vader gaf er geen zier om. Hij zat gewoon in zijn stoel, en bewaarde zijn energie voor het moment waarop de regisseur klaar was. Ik respecteerde zijn stille professionalisme. Ik was niet graag de dochter van Katharine Hepburn geweest. Ik ben blij dat ik zijn dochter was.

Vertaling en bewerking: Ann De Craemer

Al Weisel

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content